Ц.БАВУУДОРЖИЙН ЯРУУ НАЙРГИЙН ТУХАЙ

Профессор Дашлхүмбийн Галбаатар                                                                                                                                    

       ...Намрын борооноор цувгүй алхахдаа

   Навчнаас дутуугүй гуниг тээдэг... /”Дөрвөн улирлын өнгө”/  намрын шар навчны жам ёсны гуниглангаас илүүтэй хүний сэтгэлийн чинадыг шинжилдэг үлэмж нарийн мэдрэмж, үг эрхшээн эдэлж утга цогцлоох эрдэмтэй эл  залуу хүн даруу нь хэтэрсэн, амгалан бодь нэгэн. Гэхдээ түүний дотоод ертөнцөд нь цас ханзран, булаг задгайрч, бургас гөлөглөн, яргуй нүдлэх, өвс ногоо ургах торгон агшины уянга хийгээд амь авиаг нэгэн дор хурааж, түүнийгээ тансаг хээ хуар, хөг аялгууны нийцтэй хослол, зөөлөн намуун учирлал хийгээд бахархал омогшлыг сүлэн, торгон мэдрэмж, гүн санааг яруу дүрслэлээр нээж, үг ба үйлийн учрыг төгс төгөлдөр илэрхийлэх ур ухааны адвиш билэг шид хураалттай байх шиг санагдах үе бий.

Нэг түүх санаанд байна. Хэдэн жилийн өмнө “Сарны шүлгүүд” номоо хэвлэлд

бэлтгэлээ. Та зав зайтай бол уншаад, боломжтой бол өмнөтгөл бичиж өгөөч гэсээр ирсэн. Үеийнхэн дундаа үнэлэгдэж ахуй цагт Ц.Хасбаатар, Ч.Билэгсайхан зэрэг хашир халхаг шүүмжлэгчид шүүмжлэхээсээ илүү олзуурхаж, Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн, Ш.Сүрэнжав зэрэг уран үгийн увидастнууд нааштай сайн үгээр дөрөөг нь мялаасан , тэгээд ч нутаг нугаас минь нэрд гарч яваа дүүгийн номд татгалзах юу яахав. Тэгээд “Богд Очирвааний цагаан салхин хийгээд Отгонтэнгэр хайрханы “шинэ савдаг” нэртэй өмнөтгөл бичлээ. Ном нь гарч. Миний нөгөөхийг “Сарны шүлгүүд”-ийг уншаад...” \энэ номд ч энэ нэрээр нь үлдээхийг хүссэн\ гэдэг гарчигтай болгоод хэвлүүлчихэж. Эхлээд би гайхсан. Яагаад?... гэж. Амьхандаа миний энэ нэр бэлэг дэмбэрэлийн агуулгатай байсан юм. Учир нь Завханцуул их багагүй “Цаст цагаан уул”-аараа их бахархаж, сэтгэлдээ онго шүтээнээ болгон бүхнээ даатгахын хамт “Цаст цагаан уулыг эзэгнэнхэн төрлөө би” гэж омогших, бас “Завхан нутаг сайхан нутаг, замын хүн саатмаар нутаг” гэж Явуугийн шүлгийн хэдэн мөрийг хэлж нутаг усаараа гайхуулах дуртай. Богд Очирваань хайрхан Хангайн нурууны бүх уулсын чуулбар дундаас цаст цагаан тэргүүнээ үүлэн чинад сүмбэрлүүлэн ойр орчноосоо гоц ялгарах сүрлэг, ихэмсэг их хайрхан. Түүний сүр хүчин, нутаг усны хаялга нөөлөг ч юмуу ар, өвөр бэлээс нь арван хутагт төрж, түүн лүгээ монголын орчин үеийн уран зохиолд хэдэн том аварга буюу хаа хол Өвөрхангайн Д.Намдаг “төөрч саатан” төрж, жүжгийн нэрт зохиолч Л.Ванган, их шүлэгч Б.Явуухулан, нэрт найрагч Даг.Жамъян, Б.Батхүү, Д.Сумъяа ,С.Цоозол..., туульсч Ш.Ванчаарай, Ж.Бямба, П.Баярсайхан, шогч Шаг.Цэнд-Аюуш, нэрт ариусгагч Б.Цэдэв... дуун утгыг хөрвүүлэгч нэрт гүүш Ж.Гэндэндарам... гээд цөөхөн томцуул зулай зулайгаа даран оюуны соёл, үгийн урлагийн үйлийг залгамжилж, зай завсраар нь аахар шаахар “бичээчин” бараг л шургалж амжаагүй юм. Энэ ч бас “Цаст цагаан  уул”-ын таалал зарлиг байж мэдэх. Б.Явуухулан тэрхүү тэнгэрийн зарлигт их хайрханы эзэн савдаг төдийгүй нэгэн үеийн монгол зохист аялгуун “Богд Очирваань” нь байж, монгол найргийг дэлхийн дэвжээнд давхиулахыг мөрөөдөж байлаа. Энэ бүхнийг бодож “шинэ савдаг” гэдэг үгээр их найрагчийн орхиод орчсон том орон зайг нөхөх өвөрмөц барил сэтгэлгээтэй нэгэн билигт залуу дууч нутгаас төрж,  дорны их найрагчийг  залгамжиллаа гэсэн утга шингээсэн ухаантай юм. Гэтэл мань хүн нэрийг нь хээвнэг өөрчлөөд хэвлүүлчихсэн байдаг. Гайхсаны учир энэ. Залуу хүнд тэр бүр олдоод байхааргүй том магтаал байсан юмаа. Тэр үед ахмад үеийнхэн ч юу гэж бодох, намайг юу ч гэж шүүмжлэх байсан юм мэдэхгүй. Азаар тэр тийн нэрлэхийг түдгэлзсэн нь уран бүтээлч хүнд байх ёстой онцгой чанар буюу магтаал сайшаал хүсэмжлэн, нэр алдар горилдоггүй бодь даруу зан, ёс жаяг сахимхай, ахас ихэсээ хүндэтгэх журамт сэтгэл, холч ухааны илрэл байсныг хожуухан боловч ухаарч сууна. Тэр өвөрмөц содон, том найрагч болж өсчээ.

Ц.Бавуудоржийн шүлэгт өөрийн бүтээхүйн зорилго ба их найрагчийн хэт санаа, хүсэн мөрөөдөж асан бүхнийг үргэлжлүүлэх хүсэл, сэдэл үе үе мэдэгдэм илэрдэг билээ. Энэ нь их найрагчийн туурвил зүйг дагасан гэсэн үг биш шүлгийн ур зүй, сэтгэлгээ, илэрхийлэл, барил бүх талаараа цоо шинэ өвөрмөц орон зайг монгол яруу найрагт нээсэн шинэчлэгч найрагч байв.

            Хүлэг дахин заяадаг цаст мөнхийн нутаг сан

            Хүмүүн зандан биедээ хурмастын санааг санана

            Билэг дахин төрдөг цаст мөнхийн нутаг сан

            Билгүүн зандан биедээ хурмастын санааг санана... тонгоруу уран мөрүүд бэлхнээ илтгэнэ. /зандан гэдэг үгийн давтамж шүүмжлэгчдийн нүдэнд их өртдөг. Угтаа зандан мод юмуу занданшуулсан юм бус “залуу” гэсэн утгатай. “Залуу зандан нас” гэдэг дээ/ Энэ мөрүүдэд “цаст мөнхийн нутаг”-т “дэлхийн дэвжээ”, хүлэг хийгээд билэг дахин заяах бэлэг дэмбэрэл буюу залгамжлан оршихуйн учир ёсны тухай гүн ухааны аяс тод шингэснийг анзаарч болно. Тэр 1990-ээд оноос эхэлсэн уран зохиол дахь шинэчлэлийн үйл хэрэгт  өвөрмөц дүрслэл, ая дан, аяс хандлагатай, байгаль хийгээд хүний сэтгэлийг томсон уянгын шүлгүүдээрээ ялгарч, өдгөө уран зохиолын хүрээнийхэнд төдийгүй дотоод гадаадын уншигчдын дунд үлэмж нэр хүнд олсон тулхтай уран бүтээлч болсныг энэхүү шүүмж судлалын номоос олж харав.

МЗЭ-ийн гишүүн, Дэлхийн урлаг, соёлын академийн гишүүн, Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт Ц.Бавуудоржийн юугаар ч арилжиж, сольшгүй нэг голч сайхан чанар нь зорьсондоо хүрэх тэмүүлэл. Ийм чанар уран бүтээлч хүнд байх ёстой хамгаас чухаг зүйл бөгөөд тэр нь шүлэг найрагт нь нэвчиж шингэсэн байх учиртай. Би хувьдаа Ц.Бавуудоржийг омтгой, яаруу түргэн хүн бус, яруу дуунг өөрийн билэг бирамидын увидас тааллаараа бүтээдэг хүмүүн гэж боддог.

Ц.Бавуудорж өнгөрсөн хорин жилд их найрагчийн “Хүлэг минь- шүлэг минь хурдлан давхи... Хүлэг бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй!” гэсэн их Явуугийн хүслэнт гэрээсийг биелүүлэхээр зориг шулуудан дэлхийн дэвжээг зорьжээ. Басхүү хэдэн оны өмнө бичсэн “Богд Очирвааний цагаан салхин хийгээд Отгонтэнгэр хайрханы “шинэ савдаг” гэдэг нэр зүгээр ч нэг хөвсрөг хөөрүү үг байсангүй, хожмын нэг ерөөлт өдөр дахин давтан хэлэхийн дохио тэмдэг, Богд Очирваань хайрханы зарлиг лүндэнтэй байж хэмээн сүслэж сууна.

            1990-ээд оны эхээр уран бүтээлийнхээ гарааг “Бүгээн анир” \1991\ нэрт шүлгийн түүврээр эхэлж асан найрагч өдгөө “Гүмүда” \1993\,  “Салхин зүгээс цэцгийн цагаан цоморлиг шүхэрлэнэ” \1999\, “Тарнийн цагаан цэцэгт буюу Отгонтэнгэр” \2000\, “Дорно аялгуу” \2001\, “Амар амгалангийн яруу найраг” \2002\ шилмэл шүлгийн түүвэр, “Дорно зүгт өвс болно” \2008\, “Монголын их амар амгалан” \2008\ түүвэр зохиолуудаа уншигчдад барьж, тэдгээрээс шилсэн”A very big white elephant”/2007/, “When Humans Become Grass”/2008/номууд англи хэлээр , “Un Ojo En la Palma De Mi Mano” /”Алган дээрх нүд” 2009/ ном нь испани хэлээр Мексикийн уншигчдад хүрч, тэр нь интернетээр өртөөлөн латин Америкийн Перу, Аргентиний хил хязгаарыг гэтлэн гадаад ертөнцөд монгол яруу найргийн ур зүй, дорны өвөрмөц аялгууг гайхуулсан нь “дэлхийн дэвжээ”-нээ хүрэх зорилтын эхний том алхам болжээ. Энэ нь өөрийн бүтээлийг таниулах төдийхөн зорилго бус, гадаадын сонин сэтгүүлд ахмад үеийнхний ганц нэг шүлэг зохиол өдрийн од лугаа хааяа нэг хэвлэгдэж асан явцуу хүрээнээс хэдүйн хальж ертөнцийн мухар гэж ойлгож асан “хориотой бүс буюу гуравдагч” орнуудад монгол соёл, яруу найргийг экспортлох хичээл зүтгэл нь өөрийн төдийгүй монголын яруу найргийн хэтийн зам мөрийг зөв тодорхойлсон шийдэл юм. Үнэхээр магтууштай буянт сайн үйлсийн эхлэл. Монгол яруу найраг, уран зохиол дэлхийн олон үндэстний хэлээр түгэн дэлгэрэхгүйгээр хөгжих, үндэсний онцлогоо хадгалах, бадран хөгжих боломж хязгаарлагдмал бөгөөд эцэстээ “цус ойртож”, “худгийн сохор мэлхийн” үлгэр болох хэтийн нигуур ч буй. Ц.Бавуудоржийг энэ их үйлсэд зориг шулуудахад нь Монголын соёл, яруу найргийн академийн тэргүүн Г.Мэнд-Ооёо авгайн дэмжлэг, үеийн нөхөд, зохиол бүтээлийг нь шүүн алдаа оноог нь өгүүлэгч, хөхүүлэн дэмжигчид, гадаадын мэргэжил, сэтгэл нэгтэн хийгээд  гавъяат гүүш Ж.Гэндэндарам, орчуулагч Ш.Цог... шиг олон хүний хичээл зүтгэл, сэтгэлийн өглөг тус дэм болсныг тэмдэглүүштэй. Би хувьдаа Г.Аюурзана, А.Эрдэнэ-Очир, Б.Галсансүх, Ж.Баяржаргал, Г.Өлзийтөгс, Ц.Хулан... гээд дөнгөж дөч шүргэж, ид бүтээх насандаа яваа “Мөнгөн үеийн залуус”-ыг монгол уран зохиолын “дэлхийг дайлах аян дайн”-д нэгдэж, нэгэн тугийн дор жагсаасай хэмээн хүсэмжилж явдаг.

            Таны гарт хүрч буй энэ ном Ц.Бавуудоржийн шүлэг найргийн түүвэр бус харин түүний уран бүтээлийг магадлан шинжээч, гадаад дотоодын эрдэмтэд, шүүмжлэгч, орчуулагч, уншигчдын бичсэн шүүмж, судалгааны бүтээлээс бүрдсэн ном тул би ч түүний уран бүтээлийг задлан шинжлэх, тайлбарлах зорилго огт бариагүй бөгөөд судлагч, шүүмжлэгчдийн нэгэнт хэлчихсэн санаа оноог давтан нурших шаардлага ч алга. Харин уран зохиол, яруу найргийн язгуур мөн чанарын тухай шүлэгчийн бүтээлтэй холбоотой зарим нэг онолын чанартай ойлголтын тухай товч өгүүлсү.

            Уран зохиол, яруу найраг, жүжиг алин ч бай хоёр чухаг зорилго агуулдагийг эртний мэргэд тодорхойлжээ. Яруу найргийн гоо сайхны үүрэг нь уншигчдад “таашаал өгөх, сэтгэлийн цэнгэл, бах таашаал  эдлүүлэх”, ёс зүйн талын үүрэг нь хүнийг “ариусгах” явдал аж. Өөрөөр хэлбэл хүний үйлийн шалтгаан хийгээд сэтгэлийн нууцлаг, далд чинадын ертөнцөд урлагийн аргаар нэвтэрч төгс дээд үнэнийг үзэгч, уншигчдын өмнө нээн дэлгэхэд оршино. Алив урлагийн гол үүрэг зорилт ийм л юм. Энэхүү цогц шалгуур шинж Бавуудоржийн яруу найрагт байгааг Аргентиний Сузана Робертс соргог мэдэрч “...Цогдоржийн Бавуудоржийг нээх гэдэг түүний шүлэг дэхь тал нутаг, өвс ногоо, бурхад, өрнө дорныг хамтад мэдэрнэ гэсэн үг. Тэр бүхэн харь холын мэт үл санагдах бөгөөд энэ бүхнийг түүний хамт ухаарч мэдэрснээрээ сэтгэлийн их цэнгэл эдлэх буюу. Түүний шүлгийг уншихад Монголын их тал хээр нутгийн нууцлаг ертөнцөөр аялах мэт ариусал ирэхийг таньж мэдэхүйн жаргал амталдаг” /2009/ гэжээ. Энэ нь чухам түүний бүтээл урлаг болохыг, нөгөө талаас цэнгүүлэх, ариусгах хоёр чухаг хувилгаан чанар бүрдсэнийг мэдэрсэн хэрэг билээ. Ийнхүү уран зохиол тэр тусмаа яруу найраг “хачин, жиг”-тэй байх зарчмын тухай хэдэн үг хэлмээр болов. Үүнийг уран зохиолын онолд  “парадокс” (анг. paradox) гэж томъёолдог.  Үгийн урлаг буюу уран зохиолыг сонирхолтой, амттай, үнэмшилтэй болгогч бүтвэр  махбодос дотор нэг онцгой хүчин зүйл байдаг нь “хачин жигтэй”-н асуудал юм. Зохиол бүтэж бүрдэхийн үндэс нь тухайн уран бүтээлчийн “барил” /приём/, бичлэг сэтгэлгээний хэв маяг, түүнийг илэрхийлэгч нь“хачин жигтэй”-д оршино.Шүлэг зохиол ийм маягийн дүр, дүрслэл, зөрчилгүй аваас уншигчийг татах чадваргүй болдог.

Оросын хэлбэр судлалын онолтон В.Шкловский уран зохиолын дүр, дүрслэлүүд уншигчдад ойлгомжтой мөртөө тэрхүү“танил зүйл нь хамгийн гэнэтийн, эргэлзэм “хачин” байдлаар илэрхийлэгдэх” учиртай гэж үзэж байв. Яруу найрагчид уншигчдаа татах, сонирхлыг цааш өдөөхөд зайлшгүй “хачин жигтэй” шаардлагатай болно. Зохиолын дотоод эрчим хүч /накал/, өнгө аяс /нюанс/, мэдрэмж, сэрлийн цогцолборыг бүрдүүлэх үндсэн арга, эгэл хар амьдралд дасал болсон уншигчдын сэтгэлгээнд цочирол, тэсрэлт үүсгэхийн тулд ийм жигтэй гаж, ёгт далд, хэтрүүлсэн, хийсвэрлэсэн, үл үнэмшимээр шийдлүүдийг зохиолч хийхэд хүрэх бөгөөд хэлийг ч мөн дадал зуршил болсон ганц утга, үзэгдэл явдлын тогтсон загвар ойлголтуудыг эвдэж дүрслэх, бусдыг үл давтах шаардлага гарч ирдэг учраас зохиолын хэлбэрийг“хачин жигтэй” байдлаар бүтээх шаардлага гарч ирдэг. Энэ шаардлагыг Ц.Бавуудорж сайн ойлгосон найрагч.

Гэхдээ түүний шүлгүүдэд ажиглагддаг өөр нэг онцлог бол уянгын мэдрэмж, түүнээс эхтэй ер бусын илэрхийлэл, хөг аялгууны зохилдоот чанар юм. Энэ нь шүлэгт эрхэмсэг зөөлөн өнгө аясыг бүрдүүлэхээс гадна утгын гүнзгийрэлт хийх, санааны тэлэлтийг хангах өргөн боломж олгохоос гадна шүлгийн философийг  хэтэрхий ил тод, эсвэл хэт гүн ухаанчлан тогтоосон нэгэн хэвийн гэмээр хэллэг дүрслэлээс зайлхийх, яруу дуун болгох боломж олгодог  юм шиг санагддаг. Энэ барилтай холбоотой өөр нэг сөрөг тал үе үе ажиглагддаг. Үнэндээ Ц.Бавуудоржийн шүлгийн мөр, бадаглал нь харилцан адилгүй, уртсах, хэт богиносох, эсвэл утга ээдрэн бүдэгших, хэрэгтэй, хэрэггүй дүрслэл хөврөх, ижил төсөө үг олноор давтагдах тал ажиглагддагийг судлагчид олж ажигласан  нь дээрх онцлогтой нь холбоотой бизээ.

Энэчлэн яруу найраг үл анзаарагдах “хачин жигтэй” дүрслэл буюу түүндээ тохирсон ер бусын хэлбэрийг шаардаж байдаг. Энэхүү “хачин жигтэй”-н үндсийг И.Кант “өөрөөөөртөө байгаа юм” гэж тодорхойлсон бол К.Брукс парадокс нь яруу найргийн өвөрмөц давтагдашгүй чанарыг илэрхийлэгч, Дж.Рэнсом зохиолын бүтэц /структура/, бичвэрийн хэлбэр /текстура/-ын ялгааг тодорхойлж, бүтцээс илүү бичвэрийн хэлбэрт өчүүхэн төдий өөрчлөлт орвол зохиолын бүтэц эвдрэн зохиол устдаг тухай, А.Тейт зэрэг  “Шинэ шүүмжлэл”-ийн төлөөлөгчид уран зохиол, яруу найрагт түүнийг бүтээгч хэл болоод дүрсжүүлэгч хэлбэр чухал хийгээд тэр нь давтагдашгүй феномен \сэтгэхүйн онцгой үзэгдэл\ шинжтэй зүйл болох, В.П.Мещеряков “яруу найраг нь бодот байдлын дурслэл бус, харин яруу найргийн зөвхөн өөрийнх нь хувийн давтагдашгүй өвөрмөц ертөнцийг бүтээдэг гэх зэргээр тайлбарлажээ. Энэ нь зохиолын дүрслэг хэсэг бүр нь ямагт анхаарал татахуйц “гайхалтай” байх тухай ойлголт биш харин ч шүлэг зохиолын гол хэсгүүдэд хачин жигтэйг суулгах шаардлага аяндаа гарч ирдэгийг хэлсэн хэрэг юм. Ер нь хачин жигтэй юмгүй бол яруу найргийг уншигчид түүх, газар зүй, философи, физикийн ном шиг хялайж ч харахгүй өнгөрөх болно. Тиймээс зохиолын хэв төрх нь жигтэй хачин сонин дүр, дүрслэл, хэл, сэтгэлгээтэй байх нь үгийн урлаг бүтэж, амилах гол хүчин зүйл болдог байна.

Жишээ нь баруунд нэг үе А.Рембогийн шүлгийг ойлгож ядан гайхалцаж асан цаг саяхан. Түүний “Хаврын тунгалаг өглөө намайг, цонхоо цэлийтэл нээхүйеэ, халамцуу бор шувуу, усан цэргийн дуу” дуулан одох дүрслэлийг хачин жигтэй юм, “үнэн, худал” хэмээн шуугиж, бас ямар ч утга учиргүй зүйл хэмээн шүүмжлэн маргалдаж байсан түүхтэй. Гэтэл  Б.Явуухулан: “Би хаана төрөв” шүлэгтээ:

                    “...Холын хоёр одны тохиох бяцхан чөлөөнд,

                    Хоёр нүдний үзүүрт цэнхэрлэх төдий тэртээд

                    Хөх манхан тэнгэрийг эзэгнэнхэн төрлөө, би...” гэж бичсэнийг хэн, хэрхэн ойлгодогийг би мэдэхгүй. Гэхдээ л хүн бүр мэдэрч, гайхан шогширч, иш татдаг.  Энэ шүлгийн алслалтын гайхалтай уран маягийг өнгөн утгын үүднээс харвал утга учиртай мэт боловч үнэмшим зүйл огт байхгүй. “Хаанах хоёр од ямар чөлөөнд тохиосон” хийгээд уянгын баатрын “хоёр нүдний үзүүр” хаа хүрч, “цэнхэрлэх төдий тэртээд” найрагч хүрээд тэнгэрийг эзэгнэсэн нь угтаа логик авцалдаагүй хий сэрэлд өртсөн парадокс дүрслэл.  Гэвч шүлгийн аялга, бүтэц дэх зохист уран саналгууд нь уншигчдад ер бусын онцгой мэдрэхүй, төсөөлөл, таамаглахуйн цогц мэдрэмжийг үүсгэж, зөвхөн сэтгэл санаанд тэмтрэгдэх одот орчлонгийн хязгааргүй орон зайн алслалт дээр найрагчийн сэтгэлийн тэмүүлэл, эрх чөлөөний мэдрэмж, түүнээс үүсэлтэй сэтгэл ханамж, бахдал омогшлын махбодос нэгдэн нийлж яруу сайхны нэгэн төгс цогцолбор уншигчийн сэтгэл зүйд бүрддэг. Иймээс ямар нэг шүлэг хачин сонин хэллэг, дүрслэл, илэрхийлэлгүй бол хуурай номлол, өнгөц цэцэрхэл, эсвэл ядмаг санаа, мөр холбосон хэн хүний бичиж чадах сэтгэлгээний доод түвшинд байна гэж ойлгууштай. Өөрөөр хэлбэл сэтгэл хөдлөлийн эрчим, ер бусын хүчтэй мэдрэмж, эмзэг сэрэхүйн нөлөөлөл өгдөггүй учраас “шүлэг” аяндаа уншигчидаа түлхэж эхэлдэг билээ.

Ц.Бавуудоржийн шүлгийн хачин жигтэй чанар нь домог зүй, ёс заншил, шашин суртахуун, сүсэг залбирал, хий сэрэл, мэдрэхүй, гүн ухааны сүлэлдээн гэмээр уран дүрслэлийн янз бүрийн элементүүдийг хангалттай агуулсан байдаг учраас уншигчдын сонирхлыг ямагт татаж, өөртөө аг тэвэрч байдаг нь нууц биш. Тухайлбал:

        Сарны туулайн хүйтэн чихнээс

        Санаандгүй би атгаж үзсэн юм гэх мэт солио гажуу дүрслэл, түүнийгээ өөрийн туурвил зүйн бодот ертөнцтэй холбосон:

        Яруу найраг түүнд хүргэж өгснөөс хойш

        Ялдам гэдэг үгийг олон хэрэглэхээ больсон юм зэрэг тайлал мөрүүд болно. \“Сарны туулай” нь  домог зүй дэх Бодь туулай\-н чих “хүйтэн” байсан хийгээд түүнийг “Би”  “санаандгүй атгаж үзсэн” хий бод агшины дүрслэлд гүн ухааны даацтай санаа хуралдаж, хэлэх гэсэн санааг нь тодотгож байгаа нь түүний ур зүй, сэтгэлгээний өвөрмөц тал гэж болно.

Яруу найраг уран зохиолын хамгийн нарийн тансаг, баян төрөл тул чухам ийм жачин жигтэй дүрслэлд л утгын махбодос тээгдэж, тэр нь сэрэл мэдрэмжийн салхи савир болж, сайхныг нээдэг. Шүлэгт юун тухай бичиж байгаад бус ямар анир чимээ, хөдөлгөөн мэдрэмж тээгдэж байгаа нь чухал. Гайхшрал төрөхгүй бол юун яруу найраг байх. Энэ замбуулингийн ил явдлыг өгүүлж үйлдвэл эгэл хар амьдралын номлол, эсвэл цэцэрхэл, чамирхал төдий л болдог. Ийм туршлага бидэнд бий. Үүнээс ангижирсан цагт яруу найраг амилж, үнэт зүйлс буюу сайхны мэдрэмж уншигчдад ирдэг. Ийм чанар Ц.Бавуудоржийн шүлгийг уншигч хийгээд утга тайлагчдыг гайхшруулж, бас алмайруулдаг нь нууц зүйл биш.

Үнэнийг хэлэхэд “Алган дээрх нүд” , “Дорно зүгт өвс болно”... зэрэг олон шүлгийн нэр нь хүртэл парадокс.  Гадаадын орчуулагч, судлаач, уншигчид түүний бүтээлийг нууцлаг дорно гэх юмуу “өвсний шүлэг”, “өвсний яруу найрагчид” хэмээн нэрлэж  байгаа нь тэдний хувьд мөнөөхөн дорнолог хэв маяг, монгол ахуй, сэтгэлгээний парадокстой учирч, бас мэдэрч буй хэрэг юм.

        Английн орчуулагч, судлаач Саймон Смит найрагчийн “Дорно зүгт өвс болно” шүлгийн номыг нь англи хэлнээ орчуулаад “Хүмүүн өвс болох үест: Ц.Бавуудоржийн нууц увидаслаг, шидэт яруу найраг ба монголын уран зохиолын уламжлал” хэмээх өгүүлэл дагалдуулснаас үзвэл “...Түүний ер бусын, зөн билгийн гэмээр сюрреал сэтгэлгээний олон талт илрэл тусгалаа олсон юм” гэж тодорхойлсон нь санамсаргүй нэг үг биш. Энэ тун магадлалтай үнэлгээ. Европ дахин бол сюрреализмын өлгий нутаг. Сюрреализмын гол онцлог болох дүрслэл дэх парадокс илрэлүүд барагтаа бол уламжлалаа эвддэггүй дорны яруу найргийн ай хүрээнд хамаарах монгол найрагчийн уянгын шүлэгт хаа л бол хаа тааралдаж байгаа нь судлаачид эвэртэй туулай үзсэн юм шиг содон сонирхолтой зүйл байх нь мэдээж. Ертөнцийн жам ёсонг эвдэж илэрхийлсэн “алган дээрх нүд” хийгээд хэзээ нэгэн цагт үгүй болох хүмүүн заяат \тэнгэрийн санаа өвсөнд шилжихүй\ “дорно зүгт өвс” болж хувирах тухай гүн ухааны аяс бүхий ил боловч этгээд санаа, “амар амгалангийн бурхны мөрөн дээр аниргүйг  бясалган” цацрах “Би”-н хайлал,

                                Очирваань уулын цагаан үүл

                                Орчлонд намайг дагаж нүүдэг... зэрэг уянгын урвуу гаргалгаа, хуурмаг дүрслэл сэлт нь сюрреализмын “гажуу”, “дэгс” дүрслэлийн нийтлэг хэв маягууд бөгөөд түүний үндэс нь мөнөөх парадокстой холбогдоно. Ийнхүү хаа холын хүмүүс түүний уран бүтээлийн бас нэг онцлогийг тодорхойлж өгчээ.

Ц.Бавуудоржийн англи хэлнээ орчуулагдсан шүлгийн номыг испани хэл рүү орчуулсан Ивонне Мартин ч “Алган дээрх нүд” буюу Ц.Бавуудоржийн зөн билгийн яруу найраг” өгүүлэлдээ түүний шүлгийн онцлогийг “Найрагчийн зөгнөл, мөрөөдлийн ертөнцөд өнгө төрх, дүр зураг уусан нийлэгшиж, тэр нь эргэн тохиох авч давтсан мэт санагдах нь нэгээхэн бээр үгүй. Өвс, сар хийгээд тэнгэр, үг цөөн аядуу малч түмэн, нисэх увидаст хувилгаан, зөн билгээрээ хүнтэй харьцдаг амьтад сюрреализмын гэрэл гэгээт хүрээнд орчих үгс, ид шид, далдын увидас шид нэвчсэн мөрүүд...” зэргээр үнэлж “сюрреализм”-ын тухай санааг лавшруулсан нь оргүй зүйл бусыг харуулж байна. Ер нь бид өөрсдөө ялгаж салгаж, нарийн нямбай судалж үздэггүйгээс бус монгол уран зохиол дэлхийн бусад үндэстнүүдийн уран зохиолоос юухан хээхнээрээ ч үл дутах зүйлгүй билээ.

Ийм дүр дүрслэл давамгайлсан бичвэрийг “гаж” буюу гротеск (анг. grotesgue) зохиол гэх нь ч бий. 

 Зохиолыг сонирхолтой болгох үүднээс бодот байдал ба түүний зүй тогтол, байр байдлыг зориуд өөрчлөн ер бусын болгох, хэтрүүлэх арга юм. Гротеск нь дадал, улиг болсон дүрслэлийг эвдэж, зохиолыг сонирхолтой болгодог. Монголчуудын аман болон бичгийн уран зохиолд гротеск дүрслэл эртний уламжлалтай. Ардын аман зохиолд олон толгойт мангас, махчин, нисдэг, нисдэггүй бор морь, оготно, заантай тулалдан дийлэх нь ерийн зүйл.Харин тэр бүхний гүнд амьдралын бодот үнэн оршиж байдаг. Ц.Бавуудоржийн шүлэгт хийсвэрлэл, утга далдлал, дүйвүүлэл,бэлгэдэл, санаанд оромгүй гаж илэрхийлэл, дүрслэлд нуусан гүн саналга, хөг аялгууныдүрслэл, болзолт дүр түгээмэл байдаг нь дорны яруу найргийн сонгомол уламжлал юм. Тиймээс ч найрагч “Дорно зүгт өвс болж” үлдэх гээд байгаа хэрэг.

        Хүмүүсийн мэддэг бодот байдлаас хэтрүүлэн гажуудуулж дүрслэх уран маяг  хийсвэрлэсэн хий санааны хийгээд бодит байдлын сайхан ба муухай, инээдэмт хийгээд эмгэнэлт мөн чанарыг жигтэй хачны хослол, тэдгээрийн зөрчил мөргөлдөөн нээдэг. Ийм барил Ц.Бавуудоржийн урлал зүйд гүн бат суусан нь онцгой үзэгдэл юм.

            Ц.Бавуудоржийн яруу найргийн тухай судлаачдын санал бодлыг шүүн үзвэл үгүйсгэн шүүмжилсэн нь тун бага, ямар нэг өө сэв эрж хайгаагүй, харин ч уран бүтээлийнх нь нууцлаг ертөнцийг тайлах, тодорхойлох сонирхол давамгайлж байгаа нь сайн үзүүлэлт төдийгүй томоохон уран бүтээлч гэдгийг хүлээн зөвшөөрсний нотолгоо мөн. Шүүмжлэгчид хүлээц тэвчээртэй, хашир хүмүүс. Хэн хүнийг тийм ч амар “тэнгэрт тулгаад байхгүй, үгэндээ харам, үг хатуутай өөнтөгч хүмүүс”.  Зохиолчоос цаг үргэлжид ур чадвар, уран сайхны нээлт, шинэ санаа нэхэн шаардаж байдаг. Гэвч Ц.Бавуудоржийн хорин жилийн туурвилыг багтаасан 10 гаруй номыг нэг нь ч үгүйсгэсэнгүй нааштай сайнаар үнэлж, олон түмэн уншигчид нийтээрээ хүлээн зөвшөөрчихөж. Өөрөөр хэлбэл түүнийг болон түүний нөхдөөс уншигчид  ихийг хүсэн хүлээж байх бололтой. Энэ бол жинхэнэ яруу найрагчийн титэмд хүрсний илрэл. Энэ нь соцреализмын үеийн монгол яруу найрагт тийм ч элбэг тохиолдоогүй ховор үзэгдэл юм. Үеийнхэн дотроо хамгийн олон судлагч шүүмжлэгчид, дотоод гадаадын уншигчид ,нэр цуутай өтгөсийн санал бодлыг харамгүй сонссон уран бүтээлч бол Ц.Бавуудорж юм. Ийм аз завшаан зөвхөн төрмөл авъяастай уран бүтээлчдэд заяадаг.

Би хувьдаа доктор Д.Цэвээндоржийн “Сэтгэлийн аяз ба урлахуйн гүнзгийрэл”, доктор А.Мөнх-Оргилын “Дорно зүгт өвс болохуй”, доктор профессор С.Дуламын  “Монголын их амар амгалан”-гаас “Рах Моngolica “хүртэл ,доктор П.Хишигбаярын “Амар амгалангийн яруу найраг, Ч.Билэгсайхан профессорын “Монгол найргийн өргөө эзэнгүйдэхгүй нь ээ” шүүмжүүд нэлээд нуруутай, нарийн ширийн зүйлийг нь олж харсан бүтээлүүд гэж боддог.

            Анхных нь номын тухай  зохиолч С.Товуудорж залуу найрагчийн ангамал говь, төөнөх наран, зэрэглээтэх ангамал говийн хахир хатуу хууль хийгээд аж төрөхүйн жаргал цэнгэлийг нэгэн дор зэрэгцүүлэн “тэмээ”-ний хүйтэн цэнгэг усыг:

                        ...Жавьжаараа асгаруулан ундаалахад

                        Хажуугийн цангасан толгод

                        Уулга алдана \”Говийн үдэш”\ мөрүүдийг “авъяасын гал”, “нарийн мэдрэмж” гэж тодорхойлжээ. “Намар” шүлгийн,

                        Айлчин намар нулимсан шүүдрээр газар ундална

                        Цагийн аясаар уулс дан цантай жиндэхэд

                        Цагаан булган үүлсээр дээл эсгэж

                        Нар завгүй өнжих \”Тариа” 1986\ туршлага бага ахуй үеийн байгалийн дүрслэл хийгээд “Учрал” шүлгийн

                        Өрхний оосор татаагүй

                        Булбарай гарыг чинь атгахуй

                        Өр нимгэн сэтгэлд минь

                        Битүүхэн айдас хургах... залуу насны бор зүрхний ууган хайр хийгээд тэрхүү сэтгэлгээний тиг хүрээнээс:

                        ...Хөх өвсний налах чимээ сонсогдоно

                        Хөндүүр зүрхэнд сарны гэгээ шагалзах анир чимээг \ Сэтгэлийн аяз.1989\ хүртэл чагнаархан Ц.Бавуудорж цуцалтгүй эрэл хийсээр иржээ. Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав “Тарнийн цагаан цэцэг буюу Отгонтэнгэр” номд нь бичсэн өмнөтгөлдөө \2000\: “Отгонтэнгэр”-ийн дүр зураг, түүнийг тойрсон аман  хийгээд шашны сэтгэлгээний домог толь мэт тодорхой тусчээ... Ийм номыг гагцхүү яруу найрагч л бүтээдэг. Яагаад гэвэл өгүүлсэн найраг гэдэг... тэр аяараа сэрэл мэдрэхүй байдаг. Тиймээс чавхдаслаг аялгуу ямагт сонсдоно” гээд “Ц.Бавуудоржийн дорны зохист найруулга хийгээд сарны туяа сүлжилдсэн мөрүүд нь яруу найрагт өөрийгөө олж өөрийгөө зөв гаргаж ирж буйн эрхэм дуурайл агаад дэлхийн яруу найргийн наадамд бусдын мориор гоёж очих бус өөрийнхөө сойсон хүлгийг унан очиж уралдахын нэгэн зөн билиг гэлтэй” гэсэн бол нэрт шүүмжлэгч Ц.Хасбаатар “Үндэсний яруу найргийн уламжлалыг эвдэж монгол шүлгийн айзам хэмнэлийг хамаа намаагүй гажуудуулж чадаад, үг хэмээс хэтэртэл хэрэглэх зохисгүй үзэгдлийн бараан дэвсгэр дээр Ц.Бавуудоржийн шүлгийн цоморлиг монгол тал нутгийн шүлгийн чуулбар мэт харагднам” “Тарнийн  цагаан цэцэгт” номд бичсэн шүүмждээ өгүүлжээ.            

Эцэст тэмдэглэхэд энэхүү ном нь яруу найрагч Ц.Бавуудоржийн монгол яруу найрагт хичээн зүтгэсэн хорин жилийн эрлийн тайлан. Үүнийг тэр өөрөө бус үзэг нэгт нөхөд хийгээд мэргэжлийн шүүмжлэгч, судлаачид хамтран бичжээ. Алив сайн үйлийг бүтээхэд алдаа оноо дагах нь орчлонгийн ёс. Түүний хорин жил зүтгэж бүрдүүлсэн уран сайхны өв сан, бүтээл туурвилд зарим нэгэн санууштай сул тал үзэгддэгийг судлаачид ямар нэг хэмжээгээр заан тэмдэглэсэн нь шүүмжлэл гэхээсээ зөвлөгөө сануулгын чанартайн дээр шүлэг бүтээлийг нь  нягт нямбай  шинжилж, онцлог, ур чадвар, сэтгэлгээний хэлбэршлийг тогтоон, шүлэг дэх эрэл нээлтүүдийг гярхай ажиглан, голч шударгуу тодорхойлж өгсөн нь холыг зорьсон найрагчийн үйл- туурвилд урам нэмнэ гэдэг итгэлтэй байна.

Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав “Тарнийн цагаан цэцэгт” буюу Отгонтэнгэр” номд нь бичсэн өмнөтгөлдөө “Ц.Бавуудорж бусад зарим залуус шиг гадны юм дуурайсангүй, хэт мэдэмхийрч бусдыг уруу татсангүй, монгол хэл найруулгаа эвдсэнгүй. Жинхэнэ ардынхаа цэц,өөрийнхөө авъяасанд тулгуурлах, дорны тансаг торгыг нэхсэн энэ номын ач нөлөө оршино” хэмээсэн бол Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн”Эрдэнийн зүүгээр нагтан бурхныг урлах мэт, бүсгүй хүний хөрөг, уул усны дагнаас хатгамлах мэт шүлэг бичдэг нэгэн хүмүүн Монгол яруу найрагт орж ирсэн нь Ц.Бавуудорж... гэх зэргээр хамаг л сайн сайхан үгээ зориулсан нь залуу уран бүтээлчийн шүлгийн ур чадвар, сэтгэлгээний галбиршил, монгол яруу найргийн ур зүйн онцлогийг товч тодорхой гаргасан сонирхолтой бичвэр энэ ном  таныг  уйдаахгүй хэмээн найдаж энэхүү өмнөтгөлөө цэглэсү.

            Тэр одоо “Цаст цагаан уул”-ын шинэ эзэн “савдаг” төдийгүй монгол яруу найргийн тулхтай дууч  болж. Хат суусан томоохон найрагчийн зэрэг зиндаад дэвшсэнийг зөвхөн би бус харин энэхүү номд орсон шинжээч, шүүмжлэгч, яруу найрагч, гадаадын орчуулагчдын өгүүлэл, шүүмжүүд нотлож авай.

            “Дөч хүрсэн эр, дөрвөө дарсан ат”  онч үгээр ухаан билэг тэгширч, бүтээхийн ид хав жигдэрсэн насны алтан мөчлөгийг монголчууд  зүйрлэдэг. Ц.Бавуудоржийн бичлэг, ур чадвар, сэтгэлгээний түвшин аль ч тал нь орчин цагийн монгол яруу найргийн шинэтгэл үеийн нэгэн томоохон төлөөлөгч болж өссөнийг эл ном нотлоно.

            “Мөнгөн үе”-ийнхэнтэй олон жил хамт явлаа. Билэг, шүлэг, хүлэг гурав тань дэлхийн дэвжээнд хүргэнэ! Давхи, Дүү минь!