Яруу
найраг хэмээх энэхүү эрхэм тансаг ,хээнцэр ертөнцөд хамгийн сайхан үгийн урлаг
оршном.Яруу найрагч чиний эгшиглүүлсэн үгийн хуур мэт миний сэтгэл ч бас
уянгалж байна.Та бидний
дуулал их мөрний урсгал мэт эрч, бас намуун зөөлөн аястай ажгуу.Монгол найраг л
ийнхүү уул талын хүний сэтгэл зүрхэнд нэвтэрдэг шидтэй билээ. Ц.Бавуудоржийн
найраг шүлгийн охь ,түүний нэрийн хуудас шинэ бүтээл бидний өмнө байна.”...Анир
тайвуун ээжийн бүүвэй,өвгөдийн уужим алслаг уртын дуу,араганд хүү суулгасан
ачаа хөсгийн бараа ,уул талын сэвэгнүүр төдий зөөлөн салхи...аргадан өсгөсөн
болохоор орчлонг зөөлөн тунгалаг нүдээр харж өрөвч уяхан сэтгэлээ амар
амгалангийн өмнө сүү шиг дэвсэж явах хувь тохиосон “ найрагчийн “Монголын их
амар амгалан” бүтээл бүхэлдээ монголын уламжлалт сонгодог яруу найргийн арга
барилаар ,гэхдээ зөвхөн Ц.Бавуудоржийн өвөрмөц сэтгэлгээ,урлахуйг илэрхийлсэн
бүтээл болжээ.
Түүнийг уншиж байхад урлаг хийгээд монгол
хүний оюун сэтгэлгээний тухай өргөн далайцтай санаа байнга хамт оршиж байх
юм.Урлагийн олон төрлийн дотроос үгийн урлаг хамгийн түгээмэл шинжтэйгээрээ
ялгардаг.Нялх балчир үр хүүхдээс наян настай буурал ,энгийн ардаас төрийн түшээ
,Ерөнхийлөгчийг хүртэл үгийн урлаг үйлчилж байдаг билээ.Монгол хүүхэд дөнгөж
мэндэлсэн үеэс эхийн бүүвэйн дуунд уярч ,хэлд орсон цагаас эхлэн аман зохиолын
гайхамшигт туурвилыг сурч энэхүү урлагт суралцдаг төдийгүй түүнийг зохиогч
болон өсөхдөө орчлон ертөнцийг танин мэдэх хийгээд өөрийн гоо зүй,гүн ухааны
үзэл хандлагыг аман зохиолд чөлөөтэй илэрхийлдэг байна.Монгол үгийн урлаг
түүний хөгжлийн түүхийг анхааралтай судлан шинжилбэл бичмэл хэлбэрээс
илүүтэйгээр аман зохиол туурвил төрөл зүйлийн хувьд ч урлахуйн талаараа ч
цэцэглэн хөгжжээ. Аман зохиол нь монгол нутагт хүн амьдарч аж төрөхүйн арга
ухааныг эрэлхийлсэн тэр эрт цаг үеэс үүсэл бүхий өнө удаан жилийн түүхтэй
,монгол хэлний үгсийн баялаг сан, хэл зүйн дүрэм горимд тулгуурласан,хийсвэр
болон бодит сэтгэлгээний зохилдохуйн дүнд урган гарсан, тэдний санаа сэтгэл
,шүтлэг заншил,аж төрлийн хэв маягт зохицон нийлсэн туурвил байдаг.Иргэншилт
улсуудтай харьцуулбал монгол бичгийн уран зохиол тооныхувьд чамлалттай
үлджээ.Их эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн кирилл бичигт хөрвүүлсэн “Монголын нууц
товчоо” бүтээлийнхээ оршилд “..Нууц товчоог 13-р зууны үед зохиосон ганц яруу
зохиол гэж үзэж болохгүй.Жишээлж хэлбэл,халцгай цөлд ганц өндөр нарс
ургадаггүй.Өндөр ойн дунд өндөр нам олон нарсны зэрэгцээ ургадаг бишүү.Тэрчлэн
өндөр сайхан нарс мэт сүндэрлэсэн “Нууц товчоо “гэдэг бүтээл бол тэр урьд цагт
байсан яруу сайхан олон зохиолын нэг мөн гэж бодож болно.Бусад олон зохиол
яасан бэ гэж асуувал гээгдэж ,цагийн урсгалд элэгдэж сүйджээ гэж хариулж болно”
хэмээсэн нь бий.Манай бичгийн уран зохиол аман зохиолын шууд нөлөөнд үүсэн
бүрэлдсэн юм.Нийгмийн хөгжил ба урлагийн хамааралд шууд таамаглаж хэлэхийн
аргагүй үр дагавартай байдаг.Өнгөрсөн цаг үеүд монгол урлаг ,түүний дотроос
үгийн туурвил ч энэ замаас гажсангүй.Эдгээрийг өгүүлсний учир нь яруу найрагч
Ц.Бавуудоржийн уран бүтээлд Монголын нийгэм,урлагийн туулж ирсэн зам замнал
тодорхой туссанд оршино.Монгол нутагт анхны төрт улс бүрэлдэж асан тэртээ 3 –р
зууны үеийн эх түүхэн баримт ,домгийг хорвоогийн ёс жаяг,хайр сэтгэлийн нандин
утсаар шаглаж “Хүннү яньжи” найраглалаа туурвисан байна.Хүннүгийн хан Модун
шаньюугийн тухай эх нутгийнхаа сөөм газрын төлөөсөнд хайртай хатан,хүлэг морио
өгсөн домог бий.
Эрт цагийн Хүннү нутаг ,хан хатны жаргалтай
аж төрлийг найраглалд дурайтал дүрсэлжээ.
“Урт
намрын их үдэд
Улалзан
байлаа...Модун
Энгэрийн
хайлаас салхилах шиг
Эрхлэн
байлаа ,гоо Яньжи
Хөхүүртэй
айргийн түсгэрээнд
Хүннү
голын намар
Хүрэнтэнхэн
найгаж байлаа
Омголон
хээр морьд,
Орхоны
цагаан тохой
Яшил
зандны нуруу,
Ясан
хуурын татлага,
Дууны
урт шуранхай шиг
Дуралзан
үелзэн байлаа
Өвгөдийн
завилаанд чилсэн
Өндөр
Хүннү нутаг
Хөхөмдөглөнхөн
байлаа ...Үүрд найрамдахын баталгаанд үзэсгэлэнт хатан сөөм газраа өгөхийг
шаардсан элчийн үг Хүннү алтан төрийг доргиож
хуралдай зарласныг
...Илд
мэс сугарсан
Эрэлхэг
догшин арсалдаан...
...Нүүгүүл
хүрэн эрсийн
Зайгуул
эмнэг хөхрөлдөөнөөр үзүүлээд
Бадралт
Хүннү гүрний
Баруун
зовхи татлаа
Цэцэн
танхил хатны
Цээжинд
зэв шургалаа
Өндөр
түүхийн шастирт
Ягаан
бэх дусаалаа ...” хэмээсэн нь уран сайхны оновчтой шийдэл болсон байна.13-р
зууны үеийн түүхэн бие хүн хар хадааны Жамухын тухай “Монголын нууц товчоо”
болон бусад түүхэн сурвалж зохиолуудад угсаа гарвал,үйл хэргийнх нь талаар тодорхой мэдээлсэн нь олон боловч
түүний хувийн амьдрал нууцлаг үлдсэн байв.Яруу найрагч түүхийн ямар нэгэн эх
сурвалж илрүүлсэн бололтой.Би Ц.Бавуудоржоос өөрөөс нь сонссон мэдээгээр Мөнгөлөн
хатан хийсвэр дүр биш гэдгийг батлах юм.
...Мөнгөлөн
авхай
Тангудын
хатан Гүрвэлжингээс
Ганцхан
зулын гэрлээр дутуу...
Суут
хаан Тэмүжингээс
Ганцхан
одоор дутуу
Цуут их
Жамух ... гэж яруу найрагч дүрслэлийн цоо шинэ боломжийг нээсэн нь уламжлалаас татгалздаг
өнөөгийн найрагчдад эрэл хайгуулын яндашгүй баялаг уламжлал бий гэдгийн
нотолгоо болох буй за.Мөнгөлөнгийн дүрээр зөвхөн үзэсгэлэн гоо хатныг
зурагласан төдийгүй Жамух,нутаг ус, Хэрлэн мөрний хувь тавилан оршихуйн шинжтэй
хамтатган дүрсэлж хайр сэтгэл, гэр бүл ,эх орон хэмээх нэгэн цул зүйлийг
зангидан үзүүлжээ.Энэ сэтгэлгээ бол монгол хүний төрөлх чанар юм.Цаазлагдсан эр
нөхрийнхөө тэргүүнийг
...Зүрхэн
тус өргөөд
Халиун
өвс бөхийтөл
Хайлан
уйлан ганддаг бүсгүй,
Түүхийн
манан дундуур
Түрэмгий
урссан мөрөн Хэрлэн...найрагчийн амар амгалан ертөнц,энэрхүй,дорнын гүн
сэтгэлгээ,тал мэт уужим тэнүүн бодол санаа ,уулсын оргил адил тэнгэрлэг оршихуй
энд цогцолсон ажээ.
...Зүс
танил ханз үсгийн гүрэнтэй
Зүрхний
хээ нийлээгүй
Цээжний
манант монгол бүсгүйгээ
Цэцэн эх
хэл эжий шиг тэвэрчээ,бүүвэйлжээ .”Агай” найраглалд эдгээр мөрүүд бий.Бас
“Дадишуари” гэж 17_р зууны үеийн яруу найрагч Д.Равжаагийн зүрхний янаг
бүсгүйг
...Саран
хөхөөний тайзан дээр
Сар шиг
мандаж явсан тухай ч юмуу ,
...Өнгөт
хар үсийг
Өргөн
мөрөн дээгүүрээ
Өлзийлж
асгартал буулгасан
Хар
цагаан алаглаж
Халх
бишүүрхэл нуугдсан
Дэлгэр
тавиун мэлмий нь
Дэлхий
дүүрэн мөшөөсөн
Төв
ихэмсгийн дорх
Угалзтай
шулуун хамар
Уруулын
яльгүй инээмсэглэлд
Утгын
нарийн нууцтай
Үе гишүү
бүхэндээ
Үр
боловсрох цагийн
Найлзуур
модны уяралтай...гийгүүлэнт жаахан Аминагийн тухай “Амина” найраглалыг
Энэтхэг,Төвдийн яруу найргийн онол сургаалын дагуу монгол шүлэг, дүр
сэтгэлгээгээр гоо сайхныг дүрсэлсэн бүтээлүүд байна.Эдгээрийн найраглалуудад
түүхийн тодорхой цаг үеийг уран сайхны аргаар нээн харуулахдаа бүсгүй хүний
дүрийг гол болгон аж төрөл,ертөнцийг үзэх үзэл хандлага,гоо сайхан,байгаль
,түүхийн талаарх мэдлэгээ зангидан монгол хэлний үлэмж баялаг хэрэглэгдэхүүнээс
оновчтой сонголт хийж нарийн мэдрэмжтэй хандсан нь урлагийн бүтээл болсон байна
гэж үзэх үндэслэлтэй юм.Ц.Бавуудоржийн уран бүтээл дэх гүн ухааны үзэл
баримтлал нь монголчуудын язгуур шүтлэг болж бөө мөргөл,хожим нь нүүдэлчдийн
гол шүтээн болсон шарын шашин хоёрын тодорхой нөлөөнд уран бүтээлээ туурвисан
байдгаар илрэн гардаг билээ.Монгол нутагт хүн болон мэндэлж эхийн цагаан
сүүгээр амалж өссөн ,хүний эрхэм дээд чанарыг шүтэх үзлийг ард түмэн ,эжий
аав,анд нөхөд, хорвоогийн сайн хийгээд муу бүхнийг нягталж олсон ,байгаль
дэлхий хүний хүйн холбоог эрхэмлэн дээдэлдэг найрагч монголынхоо дайтай
сэтгэдгийг түүний “Монголын их амар амгалан” бүтээл гэрчилнэ.”Монголын их амар
амгалан”шүлэг байна.Ай,даа үнэхээр,
“..Морины
хөлөөс чөдөр уйдаж
Шөнийн
талд гуних...
...Өндөр
цагаан үүлс...
...Буурин
дээр ногоо цухуйх...
...Дэргэдээ
дуудаж толгойгоо түшүүлэх
Миний
хаан үр
Монголын
их амар амгалан...мөн гэж найрагч тантай хамт монгол хүн би бодно.
“Ээжгүй
хүн уйлж амьдардаг
Нулимстай
цагаан сарны дор
Ээжтэй
хүн дуулж жаргадаг
Морьтой
хөх тэнгэрийн дор ...” гэж эхэлдэг “Жаргаж гуних орчлон “ хэмээх дуу бий.Олон
ястны өлгий нутаг миний эх орон.Энэ дууны шүлгийг сонсоход Алтайн уулс, үлгэр
туулийн цэнхэр хязгаар Урианхай түмний дуулдаг ардын дуу эрхгүй санаанд буудаг
юм.Эжий аавын түшиг,хайр,энэрлийг орчлонд орлох зүйл бий билүү.Яруу найраг
хэмжихийн аргагүй богинохон агшнаас төрдөг мөртлөө гүн их ухаарлыг өгдөг ажээ.
“...Галбирыг
минь дагуулж бүсгүй хүн өндгөөрөө тэмтрэх шиг
Бүлээн
бороо дусална...
Намуун
гоо бүхэнд залуу бие минь мэхийгээд
Намрын
халуун салхинд дээлийн хормой сэмэрч байна...” Энгийн бүхэнд орших гоо сайхныг
найрагч нээж ,түүнийгээ хамгийн энгийн үгээр урлаж хамгийн төгс гоо сайхныг
цогцлоодог.
“...Арслан
цагаан зоригоор
Архирч
дүүлсэн
Өндөр
улаан урсгал
Монгол
цус цээжинд минь...
...Наранд
залбирч тэнгэрт мөргөдөг
Цэцэн
монгол билээ ,би...” Яруу найрагчийн сэтгэлийн давалгааг шүлгийн зөөлөн аяс
аргадаж монгол шүлэгт л байдаг их хүрхрэлт,аядуу намуун эгшиг зохиролдон омог
бардам морьтны дөлгөөн уужим занг илтгэсэн уран бүтээлийг яруу найрагч Ц.Бавуудорж
бүтээж чаджээ.
