Ц.БАВУУДОРЖИЙН “МОНГОЛЫН ИХ АМАР АМГАЛАН”-ГААС “PAX MONGOLICA” ХҮРТЭЛ /"Өнөөдөр сонин" 2011/

Доктор, профессор С.Дулам  

Ойрын үед шүлэгт задлал хийсэнгүй, одоо нэг  үзье гэж санаад, өөрийг нь сайн мэдэхгүй ч, сэтгэлд гэгээлэг байдгаар нь Ц.Бавуудоржийн “Монголын их амар амгалан” түүврийг авч, мөн ижил нэртэй шүлгийг сонгон, хэд хэдэн зүсэлт хийж ажиглав. Чингэтэл  хэдэн зурвас болгож болмоор шиг. Анхдагч хамгийн томоохон зурвас нь “байгалийн зурвас”, түүнд багтах нь дараахь болой.

Шөнийн талд (гуних)          

Шинэ өвсний

Солонго (гишгэх)

Молор саран

Өвс ногоо ганхах

Өндөр цагаан үүлс

Униарт (дүрж)

Гол мөрөн урсах

Алтай Хангай           

Арван тавны тэнгэр

Гучин гурван говь

Ганга агийн

Арвин тал     

Наран дотор

Анирхан тал 

Нялх ногоо цухуйх

 Тэнгэрийн их

 Газар шороо

Үүн дотроо “Алтай Хангай”, “Гучин гурван говь ” нь тухайлсан Монгол орны байгаль агаад мөн ч Монголынх байж болох “Арван тавны тэнгэр”, “Анирхан тал” , “Ганга агийн арвин тал” гэсэн нийлц багтаж буй. Бусад  нь энэ цэнхэр гарагийн хаанах ч байж болох сон билээ. Гэхдээ аль нь ч байсан энд “амар амгалангийн үр соёолж”, гол мөрөн урсаж, нялх ногоо соёолох юм. Харин бусад зурвастайгаа найрах утгыг нь хойно авч үзнэ. Дараагийн хоёрдогч томоохон зурвас нь “хүмүүний зурвас” байх юм.

“ХҮННҮ ТУУЛЬС” ХҮЧИРХЭГ ДУУРЬСАЖ БАЙНА /"Өдрийн сонин" 2011/

Хэлбичгийн ухааны доктор (Ph.D) Я.ГАНБААТАР

    Монголын ард түмэн эртнээс янагш зууныг туулан, мянганыг элээж ирэхдээ өвлийн шөнийн уртад өнжин хонон, зуны шөнийн богинод зусан намаржин тууль хайлж, түүх цадигаа хүүрнэн хэлэлцэж ирсэн билээ. Бидний сайн мэдэх “Гэсэр”, “Жангар”-аас эхлээд “Эрийн сайн Хан харангуй”, “Зул Алдар хаан”, “Бум эрдэнэ”, “Дайны Хүрэл”, “Догшин Чингэл хаан”, “Аргил Цагаан өвгөн”, “Бурхан хар баатар” гээд тоочоод байвал ихээ урт жагсаалт болох олон арван туульсыг өвөг дээдэс маань сэцэн оюун, уран сэтгэлгээрээ туурвин бүтээж, үе үеийн туршид үр ач нартаа өвлүүлэн өнөөг хүргэж иржээ. Хүн төрөлхтний оюуны соёлын гайхамшигт  өв хүртээл болсон Энэтхэгийн “Махапаарада”, Киргизийн “Манас”, Оросын “Игорийн хорооны дуулал”, германы “Нибелунгийн дуулал”, Италийн “Тэнгэрлэг туульс”, Францын “Роланд баатрын дуулал”, Америкийн индиан ард түмний “Хайваттын дуулал” зэрэг туульсын бүтээлүүд олон бий.

Туульс бол урьд эртийн цагт унших ном, үзэх урлагийг төлөөлөн, бүхэл бүтэн номын сан, театр, телевиз, радиог орлож, орчин үеийн шинжлэх ухаан, техникийн ололт болсон ший жүжиг, кино зэрэг тайз, дэлгэцийн уран бүтээлийн үүрэг гүйцэтгэж иржээ. Туульс бол оюуны урлагийн ертөнц дотроо ардын аман зохиолын төрөл зүйлд багтдаг. Монгол ардын аман зохиолын доторх аман яруу найргийн хамгийн том хэлбэр бол Баатарлаг туульс юм. Үе үеийн монголчуудын дунд тэдний хүсэл мөрөөдлийг яруу тод тусган үзүүлсэн олон сайхан туульс мэндэлж, Ижил мөрний халимагууд, Байгаль далайн буриадууд, Алтайн торгууд, Хангай, Хэнтийн халхчуудын дунд их дэлгэрсэн билээ.

МОНГОЛ НАЙРГИЙН ӨРГӨӨ ЭЗЭНГҮЙДЭХГҮЙ НЬ ЭЭ /"Өдрийн сонин" 1998/

Доктор, профессор  Ч.Билигсайхан

/шүүмж судлал/

   Ц.Бавуудоржийн шүлгүүдийг уншиж эхэлсээр арав  гаруй жил өнгөрөөжээ.Энэ завсар “Салхин зүгээс цэцгийн цагаан цоморлиг шүхэрлэнэ”/1999 он/,”Дорно аялгуу” /2ОО1 он/ хоёр түүврийг нь нэлээдгүй ултай суурьтай уншиж алдаа оноог нь цэнэсэн цоохор тэмдэглэл бичин хэвлүүлэлгүй хадгалсаар өдий хүрчээ.Харин “Амар амгалангийн яруу найраг” /2ОО2/ хэмээх шилмэл шүлгийн цоморлигийг нь уншсаны эцэст энэ өгүүллийг бичиж байна.Аливаа уран бүтээлч нэрд гарсан хэн нэгнийг юмуу,ямар нэг олныг эзэмдсэн аяс найруулгын дэг сургуулийг дагаж уран бүтээлийн эхний алхмаа хийдэг нь бараг ёс болсон зүйл.Энэ үедээ ихэнх нь зээлдмэл маягийн сэтгэлгээгээр туурвих явдал ч түгээмэл байдаг.

   Ц.Бавуудорж энэ зурагнаас тойроогүй.Анхны “Бүгээн анир” /1991/ -аас аваад дорнын аяс намба,монголжуу дүрслэлийг шүлэгтээ эрэлхийлж эхэлсэн юм.Эхний хэдэн түүвэрт нь орсон шүлгүүдээс Галидасын “Үүлэн зардас” /Б.Ренчиний орчуулга/ болон Р.Таагүрийн “Өргөлийн дуулал”-ын /Ж.Бадраагийн орчуулга/монгол орчуулгын үг хэллэг,найруулгын өнгө аяс хүчтэй мэдрэгдэж байлаа.Энэ хоёр ном хоёулаа сэрүүнийг хүсэмжилж сарыг шүтэн, шатам халуун нарнаас цэрвэх мөнхийн хүсэл сонирхол ноёрхсон халуун дулаан Энэтхэг орны яруу найрагчдын бүтээл.халуун оронд нарны улирал гэдэг нэг ёсондоо аймшигт үе байдаг.Шатам халуун наран жаргаж бүрий болох үес сая сэрүү орж амьсгал авч амьдрал сэргэдэг.Саран гэрэлтэх тоотой шөнүүд л бүх хүнд жаргал баясал ,хайр дурлал бүхнийг дэвжээн хөгжүүлдгээс халуун газрын хүмүүс сарыг шүтдэг.Тэгвэл монгол газар сэрүүн хүйтэн зонхилдог цаг агаартай учраас халуун дулааныг хүсэмжлэн нарыг шүтдэг.Энэ сэтгэлгээ эртний ардын яруу найргаас аваад Монголын сонгодог яруу найрагчдын бүтээлээс тод харагддаг.Харин айх,эмээх,ичингүйрэх бүхнийг нууцлах сэтгэлгээ нүүдэлчдэд түгээмэл байдгаас үүдэн хайр дурлалын сэдэвт яруу найрагт сартай шөнийг дуулсан сайхан мөр бадгууд  зохиогдсон.Гэхдээ тийм олон биш.

"GRASS IS GROWING IN THE EAST" Poetry collection in English, 2008. Translated by Simon Wickham Smith

ACAPULCO. MEXICO. 2008. 28th
WORLD CONGRESS OF POETS

GRASS IS GROWING IN THE EAST

for the Taiwanese poet Yu Hsi

Grass, growing in the east

in yellow waves, and

kneeling and bowing

for so long

to the exalted east.

I place my aching head

upon its warm breast.

It strokes my brow

with its yellowing fingers,

my tears falling thicker and thicker,

covering the silksoft lichen.

An inner suffering

rides upon waves

into the east,

marking my warm body,

and grasshoppers flock

into the silent aeons,

dispersing the light

at the final moment of rest…

And for some time yet to come,

its face unchanging

in golden waves, there will be

grass, growing in the east.

Bankok

"UN OJO EN IA PAIMA DE MI MANO" Poetry collection in Spanish, 2009. Translated by Ivonne Martin

BUDAPEST. HUNGARY. 2009. 29th
WORLD CONGRESS OF POETS

Un pincel

Espérame a la puerta del Cielo.

Allí está mi pincel.

He estado buscando la tinta,

difícil de hallar, para pintar el más allá.

La he buscado en el mundo humano.

He intentado destilarla de la hierba del templo.

Y, con melancólico respeto,

y cansado de esperar, ansioso camino

para recoger mi pincel.

Allí está mi pincel...

Ojos dorados

Abriría los ojos de la luna como un escultor de estatuas de Buda,

mas si ésta no nos viera, ¿cómo podríamos ser dichosos?

Abriría los ojos del universo como un artista,

mas si éste no quisiera vernos, ¿cómo podríamos ser felices?

Fui puro devoto de la tierra de la nieve fresca,

tomé una vela en busca de la luz interior.

Esta vida de mentiras voló al infinito del sentimiento,

podando las pimpinelas de mi deseo.

Fui escultor de estatuas de Buda, abrí los ojos de la hierba;

ya había llegado, variando el color de las ondulantes hojas,

calmando los remolinos de niebla del pasado otoño.

Mas en mi frente

dibujé ojos dorados.

Preguntas

¿Con qué mano habrán de corregir

esta idea del universo puro?

¿Cuándo habrán de absorber

complacidos nuestra pureza humana?

Ustedes los Budas, que tienen tantas manos,

susurran casi en silencio.

¿Sufrieron acaso mientras aguardaban que aprendiéramos,

mientras olvidábamos la lengua de sus corazones salvadores?

La hierba crece en el este

para el poeta taiwanés Yu Hsi

La hierba que crece en el este

en oleadas amarillas

se postra y se inclina

durante largo tiempo

ante el este glorioso.

Apoyo mi dolorida cabeza

en su cálido pecho.

Ella acaricia mi frente

con sus amarillentos dedos,

mientras mis lágrimas caen, cada vez más gruesas,

hasta cubrir el suave liquen.

Una pena interna

remonta las olas

hacia el este,

marcando mi tibio cuerpo,

y una multitud de saltamontes se congrega

en los silenciosos eones,

dispersando la luz

en el instante final de reposo…

Y, durante algún tiempo por llegar,

su rostro inalterable

en oleadas de oro,

crecerá la hierba en el este.

БӨХӨН ШАРЫН НУРУУНАА ХУВИЛГААН СОЛОНГО ТАТМУЙ /"Үндэсний шуудан" 2010 он/

  
/аян замын тэмдэглэл/

Аянч цагаахан үүлс дорнын бүсгүйчүүд агаарт дэлгээд нисгэчихсэн сүрэг борооны шүхэр мэт дээр минь эргэлдэн дагана.Харин хажуу хавиргын уулс ногоолин эрдэнийн өмсгөлөө хэдийнэ өмсөөд мөнөөх агаарт зүмбэрлэх шүхрэн үүлсийг шохоорхон буй нь эгээ л эздийнх нь энгэсэг , цэцэгсийн үнэрт дүрийг ургуулан шимтэж буй ижилхэн ногоон торгон дээлтэй хөдөөх эрс шиг үзэгдэнэ. Цуваа алгуурхан зогслоо.Агь ,ганга, шинэ өвсний содон үнэр ханхийн тосохуй дор сэтгэлийн дотор бэлдэн бэлдэн явсан цэнхэрхэн хадаг өөрийн эрхгүй дэлгэгдэн дэрвэвэй.Аян замын дөрөө нийлсэн дэргэдийн нөхдийн  цээжин оронд ч басхүү нэг нэг хадаг дэлгэгдэн байгаа гэдэгт энэ агшинд ер эргэлзсэнгүй.

Яг эндээс Ар халхын алтан мөнгөн тамгат хоёр хутагтын нутаг эхэлж байгаа юм.Тийм болохоор шидэт сүмийн босгоор давахтай агаар нэг догдлон зогсоо хэрэг.

“Шинэ Азиа майнинг” группын ерөнхийлөгч Л.Төрбаяраар ахлуулсан “томоос том гэрэлт” цуваа зорьсон нутгийнхаа дээсэнд  тулж ирсэн нь энэ бүлгээ.”Томоос том гэрэлт” гэж тодотгосон минь бас ч учиртай.Улс орны минь гурван зуу гаруй сумдад төдийлөн сонсогдоод байдаггүй Эх хэлний баяр,Монгол хэлний олимпиадад урилга авагсад  болоод шинийн 15-ны ерөөлт өдөр болох Бөхөн шарын нуруу хэмээх алдарт хайрханаа орших Хамба гэгээнтний овоог тахих ёслолд залрагчид, “Бөхөн шарын нуруу” дууг бүтээсэн урлаачид  , Завхан , Хөвсгөл хэмээх хоёр том аймагт гэрэл илч тээн ирж буй “Шинэ Азиа майнинг” группийнхэн морилон ирж буй учраас тийн нэрлэсэн бүлгээ.

   Мөнөөх“томоос том гэрэлт” цувааг Завхан нутгийн Идэр сумынхан ,боловсролыг дэмжих “Лхагважав сан”-гийнхан мэхийн хүндэтгэж тосвой.Хангайн нурууны сэрүүн дагшин голын нэг алдарт Идэрийн голын хөвөөнөө  хоёр эгнүүлэн барьсан гэрүүд баянхуур хөгжмийн даралт мэт ярайх агаад гэрүүдийн яндангаар угалзран өлзий утас мэтгэх утаа нэгээхэн бээр дээшлэн хөөрөөд нэгдэж нэгэн цэнхэр төрхтэй баянхуурч эрийн дүрийг урлан урлан амилуулмуй.Маргааш өглөөний хутагт улаан нарнаар Завхан нутгийн говь , хангай , талын тэртээгээс зорин зорин ирсэн зуу зуун багш ,сурагчид эх хэлний олимпиадаа эхэлнэ.Үндэсний соёл , эх хэл алив үнэ цэнэтэй бүхнээ алдаж яваа гэнэхэн , ганьхан түмэн олноо хараад зүрхэндээ унагадаг нулимс харин энд шөнөдөө л сувданд хувирч хонох ажээ.Жалханз гэгээнтний нутгаас , Дилав хутагтын нутгаас , Буурал багшийн хувилгааны нутгаас , Андиа гэгээнтний нутгаас , хоньчин баатар Намхайнямбуугийн нутгаас , Арь гэгээнтний нутгаас , Луусын хувилгаан Лхагвын  нутгаас , Нацагдорж хамбын нутгаас , Их Явуу , алдарт Адраагийн нутгаас гээд дэлгэр сайхан Завхан нутгийн дэнж нуга бүхнээс шүншиг аравнайт эх хэлэндээ мөргөж залбирч явдаг хувраг шиг хөөрхөн хүүхдүүд ,дарь эх шиг намжирлаг бүсгүй голдуу багш нар чуулсан нь Бөхөн шарын нуруунаа адис жанлаваа үлдээсэн ар халхын мөнгөн тамгат Хамба гэгээнтний өмнө өргөсөн өнгө өнгийн дэлбээт тахилын цэцэг мэт дүрслэл төрүүлнэ. Хоёр өдөр хоёр шөнийн турш эх сайхан монгол хэлнийхээ хуур , ятгыг эгшиглүүлсэн багш сурагчдын уралдаан наадааныг бяслаг мэт шахаж айраг мэт амсан амсан тамшаалсан мэргэд бол  доктор профессор Д.Баттогтох,гавъяат багш Ч.Эрдэнэцэцэг, дэд доктор Ө.Оюунхүү ,”Хүмүүн бичиг” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга ,дэд доктор Б.Элбэгзаяа нар болой.Улс орон даяарын эх хэлний наадмын цар эндээс бэлхнээ харагдах нь лавтай.Идэр нутгийн уянгат сарыг толгой өргөн шохоорхох ч завгүй эдний минь алба ид дундаа явж байхад харин бид эсээ бичлэгийн уралдааны дээлийн захыг мушгисхийгээд завчлан Идэр нутгийн улаан буланд  бүжиг эргэж тэнд МУГЖ Ц.Түвшинтөгс онгод нь орж  эгээ л хэнгэрэг бариулчих юм бол их өвөг Тэв тэнгэр бөөг санагдуулам гангарч,Ардын уран зохиолч Д.Цоодол тайзны голд өндөөр хөх тогоруу  сунхалзах мэт гарч ирэн шүлэг уншиж ,өнөө “муу “ Урианхайгаа савга үс сайтай найрагч ирсэн юм,сарлагийн сүрэг тань үр төл сайтай байх нь хэмээн шүлгийн завсарт наргиа шигтгэн Идэрийнхнийг хөгжөөнө.Улаан булангийн цонхоор туссан сарны гэрэл харин Урианхай ахын мөнгөлөг  сахлын үзүүрт алтан бэх мэт түрхэгдэнгүй бөгөөд  найрагч үе үе инээвхийлэхүйд бүрэнхийдүү танхимын агаарт мөнөөх алтан бэхт сахлаараа харь гаригийнхан л тайлан унших  шүлгийн мөр татлан байх шиг санагдана.Харин нүдний шилтэй мөртлөө нүдний шилнийхээ дээгүүр дэргэдийн бүсгүйчүүдийг шимтэж огт инээд хүрмээр юм болоогүй байхад орос ёотон шиг том том цагаан шүд гарган түс түс  инээх  хүн бол МЗЭ-ийн шагналт найрагч Б.Батхүү. Далд нэгэн симфоныг удирдаад байгаа мэт танхимын голд баруун гар нь үе үе дохиж харагдана.Бүжгийн танхимын гэрэл нь эс таалагдаад эсвэл  бүжиг эргэгч охид бүсгүйчүүдийнх нь  гэрэл чамлагдаад хямсайж суух дорно зүгийн ноёны төрхийг урлагч бол Төрийн шагналт зохиолч Д.Норов.Мөн чанартаа бол зохиолч маань хямсайж суугаа бус таашааж суугаа нь энэ бүлгээ.Харин хөгжмийн зохиолч Т.Сэр –Од том том хээтэй хүрэн торгон дээл өмссөн нь их л зохиж.Цав цагаан бүрх духдуулсан нь  нүүрнийхээ төв хэсгийн шүрэнлэг хэсгийг зориуд тодосгон гайхуулангуй аяс үзэгдүүлэхийг хичээсэн мэт ээ.Сэтгэл нь их хөдөлсөн санж.Бүжиглэж буй бүсгүйгээ нөхөрт нь алдчихгүйг эрхэмлэх мэт бэлхүүсээр нь тас тэврэн эргэнэ.Уран бүтээлч андынхаа энэ байдлыг анзаарангуй суусан миний сахилгагүйтэх зан хөдөлж Т.Сэр- Оддоо гоёлын болоод ажлын гэсэн хоёр хамар урлаж өгөх тухай бодож өөрөө өөрийгөө баясгаму.Тэр нь юу байхав гэвэл гоёлын хамар нь цул алтаар урласан байх бөгөөд нэлэнхүйдээ ланз хээтэй тэгээд бас болоогүй ээ есөн эрдэнэ шигтгэсэн хамар байх юм.Харин ажлынх нь хамар арай өөр.Гууль юмуу зэсээр урласан байх бөгөөд тэрүүхэн үзүүр дороо нууцгайхан оньстой.Түүнийг нь торхийлгээд хөдөлгөхөд дотроос нь хуруувчин чинээ хундага гараад ирдэг ...гэх мэтээр сахилгагүйхэн дүрслэлдээ баясан суухуй нуруулаг, царайлаг нь аргагүй нэгэн багш бүсгүй өмнө минь хэдийн ирж бүжигт урин зогсох агаад өөрөө өөртөө баясагч үл сэхээрэн жаахан зогсоосонд  ичингүйрэнгүй цомцойх ажээ.Бүжиглэгчдийн дунд Дарь Сүхбаатарын цээж далайн цалгиа давалгаан дунд хөвөх мөсөн уул мэт нүүдэллэх нь их л содон.Түүнтэй зэрэгцэн нүүх бас нэгэн цээж  бол хурандаа Гүрбазарынх бүлгээ.Ийм л гэгээлэг басхүү уянгалаг хоёр ч үдшийг бидэн Завхан нутгийн багш нартайгаа Идэрийнхэнтэйгээ үдсэн билээ.Хүссэн цаг мөч  ирж Эх хэлний олимпиадын дүн гарч шагнал гардуулахуйд тайзан дээр “Шинэ Ази майнинг” группын ерөнхийлөгч Л.Төрбаяр,гүйцэтгэх захирал Мэндээ мөн энэ өдөр агаарын хүлэг хүлэглэн ирсэн УИХ-ын эрхэм гишүүн Д.Оюунхорол  Идэр нутгаас төрсөн сор  сэхээтнүүд, Нийслэл дэхь Идэр нутгийн зөвлөлийн тэргүүн Л.Даваажаргал,УИХ-ын гишүүн асан Б.Шаравсамбуу, Барилга корпорацийн ерөнхий захирал Л.Шагдаррагчаа, Сүхбаатар дүүргийн Төрийн сангийн дарга С.Мөнхтөр,ХААН банкны гүйцэтгэх захирал  Д.Батсайхан ,Завхан аймгийн ЗДТГ-ын хэлтсийн дарга Л.Чулуунбаатар , Боловсролыг дэмжих ”Лхагважав “сангийн нарийн бичгийн дарга С.Нарантуяа ,  овоо тахилгад уригдаж ирсэн Манба дацан хийдийн хамба АУ-ны гавъяатан Д.Нацагдорж тэргүүтэн заларлаа. Энэ өдрүүдийн хамгийн хүндэт хүн буурал багш  Л.Лхагважав мөн хүндэтгэлийн тайзнаа залрах ажээ.Өмнөх жилүүдээсээ илүү өнөр өтгөн , илүү өндөр түвшинд зохион байгуулагдсаныг оролцсон багш сурагчдын хүрээ  , зарсан хөрөнгө мөнгөний хэмжээгээр цараалж болно.Завхан нутгийн ерөнхий боловсролын  сургуулийн 600 шахам багш,сурагч  оролцож ур чадвар, мэдлэг боловролоо сорьсон нь хөдөөгийн нэгэн сум сууринд байтугай аймаг ,бүсэд ч элбэгдэхээр гэрэл гэгээ бүрэлдүүлсэн үйл явдал гэхээс өөр юу гэх вэ.”Шинэ Азиа майнинг” групп 20 гаруй сая төгрөгөөр ивээн тэтгэснийг хөдөөгийн боловсролыг дэмжиж байгаа чамлахааргүй сэтгэл гэлтэй.Энд чуулсан багш нар минь  зүгээр нэг уралдаад зогссонгүй,аль нандин бүхнээ гээж яваа эдүгээгийн төмөрлөг эрин зуунд монголоороо үлдэх нандин сэжмүүдийн нэг болсон монгол хэлний хувь заяаны тухай тулхтай хэлэлцүүлэг явуулж, эрдэмтэн ,зохиолчид ,ахмадуудын санал бодлыг томж монгол хэлээ хамгаалах,сургалтын хөтөлбөрт монгол хэлээ хойморлуулан залах тухайтад бүр хөдөлгөөн хүртэл өрнүүлээд авсан нь эх хэл, соёл заншлаа ээжээсээ ч илүү өмгөөлөн өндөлзөж явдаг зохиолч бидний бах тааллыг нэгэнтээ хангасан билээ.Мэргэжлийн багш нарын дундаас  Завхан аймгийн Сонгино сумын дунд сургуулийн монгол хэлний багш,ажиллаад тун ч удаагүй чадварлаг залуухан бүсгүй Н.Баасанжаргал манлайлжээ.Түүний энгэр дээр монгол дархан хагас лан мөнгө,1 цэн алтаар урлан бүтээсэн “Багш дор мөргөмү” гэсэн алтан бичээст Эрдэнийн одон гялалзлаа.Басхүү 500 мянган төгрөг дагалджээ.Ийнхүү анхан шатны багш нарын ангилалд Тэлмэн сумын сургуулийн сургалтын менежер  С.Хонгорзул, эсээ бичлэгийн төрөлд Тосонцэнгэл сумын сурагч А.Номин-Эрдэнэ нар шалгарч тэргүүн өргөмжлөл  дагалдах багагүй мөнгөн шагналын эзэд болцгоосон агаад уралдаанд айрагдсан мөн ч олон сурагч багш олимпиадын хишиг хүртлээ.Энд онцлохуйд түрүү жил эсээ бичлэгийн төрөлд шалгарсан авъяаслаг сурагчийг их сургуулийн 4 жилийн төлбөрийг нь ,төгсөөд ажиллах ажлыг байраар нь хангах сайхан боломжоор шагнасан  билээ.Энэ удаагийн эсээ бичлэгт түрүүлсэн сурагч мөн “Шинэ Азиа майнинг” группийн ивээлд багтаж  сургуулийн төлбөрөөр болоод төгсөөд ажиллах ажлын байраар бас шагнуулж байгаа гэнэ.УИХ-ын эрхэм гишүүн Д.Оюунхорол мөн “Отгонтэнгэр” дээд сургуульдаа үнэ төлбөргүй сурах эрхээр шагнаж байгаагаа бас айлтгасаан.Эсээ бичлэгийн уралдаанд ирсэн бичлэгүүдийг Идэрийн голын харгиатайхан урсгалд бүүвэйлүүлэн сууж төрийн шагналт зохиолч Д.Норов,Ардын уран зохиолч Д.Цоодол, эрдэмтэн зохиолч Д.Урианхай,яруу найрагч Б.Батхүү нар шүүн явуулсан гээд бодохоор ирээдүйд цахиур хагалах жинхэнэ авъяас билигтнийг хэрхэн шигшиж  гаргаж ирснийг баримжаалж болох буй за.Идрийн гол шуугин урссаар...Гэрийн онгорхой  хаалгаар Сэвжидбалбар хайрхан мөнгөн ембүү мэт цайран харагдах агаад  цаадтайх цэлмэг хөх тэнгэр нь хадаг мэт намирч үзэгдэхүйд  өчүүхэн бичээч надад юуны тул ийм дүр дүрслэл бууж ирнэв хэмээн юу юугүй алд хадаг мөнгөн ембүү гардан авах гэж байгаа хүн шиг сэтгэл тэвдэн сандчих бөгөөд 

“Ялгуусан хутагтын уул

Ярьж байгаа юм шиг салхитай

Алтан тамгатай гэгээнтэн минь

Адислаад байгаа юм шиг бараатай...” хэмээн цээжин орноос өгүүлэх  хуврагийн үгсэд харин жаахан тайвширах бүлгээ.Хүлээж цалгилсан өдөр ирсэн тул хадаг сүү,арвай будаагаа өвөртөлж аваад мордоцгоовой.Энэ билигт өдөр бол алдарт Бөхөн шарын нурууны тахилгын өдөр.Зуны эхэн сарын шинийн арван тавны өдөр.

Хөх тэнгэр эцэг алт мөнгийг дэлгэн тавиад цувиж давтан  суудаг гэмээр дөш мэт дүгнэгэр талбиун хайрханы зоо.Харин Богд Очирваань хайрхан мөнөөх хөх тэнгэрийн урлан буй алт мөнгөн тамгануудыг нь  мэлмий цавчихгүй ширтэн суудаг байлтай өмнөхөн зүгээс нь цацран туяатна.Эргэн тойрны уулс есөн эрдэнийн өнгөөр өглөөний наран дор гэрэлтэн шижиртэх бөгөөд уяачид энд тэндгүй тойрон сууж  их нас болоод соёолон морьд толгой хаялан торгоны хээ мэт энд ч тэнд ч нэг дугуйрна. Богд хаантны 13 тамгатай хутагтын нэг  Хамба номунхан Жамбалдоржийн тахиж шүншиглэсэн их овоо тэнгэр газрыг холбон солонгороод ном уншлагын дуун найман зовхист долгилму.

“Үүл нь мөнгөн тамганы дүрстэй

Өвс нь түмэн зулын гэрэлтэй

Бөхөн шарын нуруу

Салхинаас нь тарнийн аялгуу сонсогдоод

Нарнаас нь арцны үнэр сэнхийгээд

Нэг л сайхан даа...”хөгжмийн зохиолч Т.Сэр-Од бид хоёр амандаа энэхүү уншлага,мааниа хөгжөөн нуруугаа үүрэн алхана.Тэгэхдээ их овоо болоод хүндэт сүсэгтэн олны ханан дугуйрч суусан орон зайг алсхан нар зөв тойрч шүү.Т.Сэр Одын маань нүдэнд нулимс бөмбийх агаад ямархан шид увьдас түүнийг ингэж оролдож буйг хэн мэднэ.Түрүүхэн дэргэдүүр нь өнгөрсөн гоёмсог хүрэн соёолонг хараад ингэтлээ хөөрөв л гэж... Энд хуран чуулсан сүсэгтнүүдийн дунд хамгийн өндөр догдлол тээсэн дөрвөн хүн  байгаагийн хоёр нь ингэж алхнам.Гуравдахь этгээд нь гоёмсог шар торгон өмсгөл гэрэлтүүлж дуу цацруулагчийн хажууд эргэцэх МУГЖ Ц.Түвшинтөгс...Харин дөрөв дэхь нь наадамчдын яг гол хэсэгт техник хэрэгслээ суурилуулан гоёмсогхон агшинуудыг алдалгүй буулгагч “Бөхөн шарын нуруу” дууны клипийг бүтээгч Энх-Амгалан бүлгээ. Урд жил Бөхөн шарын нуруунаа залрах завшаан тохиосон миний бие дээрх шүлгийн мөрүүдийг энэхэн шүншигт орон зайгаас олж тэмдэглэсэн билээ.Түүнээ бэлэгшээн цээжин орноо гэрэлтүүлж явсаар өвлийн дунд сард бүтэн болгож хөгжмийн зохиолч Т.Сэр-Одод үзүүлэхүйд тун ч төдөлгүй аялгуу зохируулснаа дуулгаж их хутагт өөрөө хэлж өгч бичүүлэв хэмээн хөөрцөглүүлсэн  нэгэн дуу бүтсэн билээ.Удалгүй Түвшин төгс гавъяат мөнөөх дууг дуулах дуучнаар сонгогдож яах ийхийн зуургүй хамба номун ханы шүншигт нэгэн бүтээл төрж төрсөн даруйдаа “Морин хуур” наадамд дуулагдан тэргүүн дуугаар цоллуулсан сан.”Бөхөн шарын нуруу” дуу бүтсэн тэрхэн даруйд басхүү  нэгэн ерөөлт сайхан үйл явдал болсон нь  Л.Төрбаяр захирлын өрөөнөө Хамбын мөнгөн тамганы дардас залран ирсэн явдал байвай.Уран дархан Ц.Рэнцэнбавуу мөнөөх тамганы дардсаас эх авч мөн даруйд 50 лан мөнгөөр бартай мөнгөн тамгыг хуучны хэв донжоор нь урласан бөгөөд энэ бүх ерөөл өөрөө аяндаа бүтэж бүрэлдэж өнөөдрийн энэ өдөр олон учрал тохиолын үзүүр нэгэн овооноо зандан тоононд өлгөж буй унь мэт  асарлан бүтсэн нь энэ бүлгээ.Байгаль дэлхийгээ аргадаж хайрласан,хутагт гэгээдийнхээ заяа буяныг хурайлан далласан мөр шад нисэлдэн орж ирэх болгонд  үнэнч хуврагийн сэтгэлээр залбиран тэмдэглэж авдаг бөгөөд өнөө цагийн шаврай бичээчингүүд мунхаг учраас дууны шүлэг бичив,байгаль хангайг дуулав гэж шүүмжлэхийг үг хэмээн үл тооцогч билээ би.Яагаад гэвэл хутагт орон зайд төрж ,өссөн ,сэтгэлийн боловсрол эзэмшсэн бичгийн цөөхөн хувьтнуудын нэг учраас тийн “жингийн цуваа явж л байна ..” хэмээн чимээ өгдөг бүлгээ.Үнэндээ салхинаас тарнийн аялгуу,нарнаас арцны үнэр  сэнхийсээр ...Тахилгын ном уншлага өндөрлөхүй хурсан олны анхаарлыг өглөөнөөс хойш татсан хадган бүтээлэгтэй нэгэн нууцыг тайлвай.Хөгжмийн зохиолч Т.Сэр-Од,МУГЖ Түвшинтөгс бид гурвыг цоллон овооны дэргэд дуудлаа.Цэнхэр нөмрөгийн дороос боржин чулуун дээр сийлбэрлэн цохисон “Бөхөн шарын нуруу”дууны шүлэг,нот цацран гэрэлтвэй.Энэ сацуу хамба Д.Нацагдорж ном уншиж аравнай өргөхүйд дэл сүүлийг нь боосон гурван хурдан морь хөтөлсөн залуу ирж хадгийн хамт бидний гарт жолоог нь атгууллаа .Хамба номун ханы заяа буяныг хурайлсан тарнич бүтээл туурвин өргөсний учир...гэсэн шидэт үгсийг сонсохуйд сэтгэлийн мэлмий сувдан дусал унагах ажээ.Гавьяатын аргил хоолой

 “...Зарлигаар шагнагдсан номун их хан ,

Сайн ерөөлт, хичээнгүй дуран билигт,

Эрдэнэ бандида ,хамба ширээт,

Мэргэн номч, ноён цорж

Хамба хутагтын минь

нутаг нь болохоор ийм л сайхан даа...”хэмээн эгшиглүүлэхүй хажуу дэргэдийн өвс ногоо байтугай ханхар ханхар уулс хүртэл алга хавсран залбирах шиг болном.Хошуу хотлоор хурай хурай хурай хэмээн хоёр гарыг дээш өргөн далласаар бүлгээ.Өвгөдөөс нь хоймрын сүр жавхалзаад эрсээс нь хийморийн од гялбалзсан наадам ийн эхэлвэй.Хамбын бор хэмээн алдаршсан Урт гарт Лхагва арслангийн үр сад,хулгар хэмээх Дэндэв,Дэлгэр арслангийн ач үрс наадмыг чимэх нь бас нэгэн ерөөлийг бүрдүүлнэм.Энэ ус нутгийн идэрхэн арслан Ш.Жаргалсайхан тэргүүтэй улс аймгийн алдартнууд бас үүл сэмлэн дэвж салхи босгон шавах ажааму.Энэ сацуу Бөхөн шарын нурууны өвөрт  Хамба номун ханы зохиосон Ламхайн маанийг ижилхэн ягаан өнгийн хувцсаар жигдэрсэн охид бүсгүйчүүд яруу тод дуугаар уянгалуулан хөгжөөх нь Бөхөн шарын нурууны өвөрт  бадам цэцэг нэгэнтээ дэлгэрэв үү гэлтэй сонин сайхан үзэгдэх агаад тахилга ёслолын утгын” өргөөний” дээвэр туурга бүрэн бүтэн болму.Хөвсгөл аймгийн Жаргалан суманд суудаг бурхан номын хүн О.Бадмаадорж энэхүү ховор нандин маань уншлагыг хичээн зохируулсны үр энэ бүлгээ.Бөхөн шарын нуруунаа бүсгүй хүн гардаггүй өнө эртний дэг байх тул ийн бүсгүйчүүд Бөхөн шарын нурууны өвөрт залбиран сууцгаана.Харин санамсаргүй тааралдсан Тосонцэнгэл сумын уяач Энхтайвны гэргий  “хойт насандаа эр хүн болж төрж байгаад Бөхөн шарын овоондоо бараалхана даа...” хэмээн үгийн цахиур цахисан нь энд морилон ирсэн бүх л бүсгүйчүүдийн зүрхэн тольтод гэрэлтэн буй хүсэмжит ерөөл болохыг хэн ч төвөггүй гадарлана.Өрөвдөм,уярам,бахархам энэ үгийг Бөхөн шарын нурууны сэр сэрхэн салхис газар унагалгүй тэнгэрийн орноо хүргэхийг яарсан мэт зөөлөн сэвшсэнээ бужигнан дээш алдуурч хурмастын гүн цээл рүү жигүүрлэн одном.

Уянгалагхан совинд автахуй дор Бөхөн шарын нурууны чанх дээр тогтсон үүл нэг харахнаа нь долоон давхар олбог суудал мэт харагдав.Тэгснээ бүр их гэгээнтэн мөнгөн тамгаа баруун гартаа бариад алхаад ирж яваа юм шиг сонин гайхамшигт төрхөнд хувирч ингэснээ алгуурхан сарниж арцны  утаа мэт суунаг татуулан тоглох ажааму.Ээ тэнгэр минь .Гэгээн хутагт биднийхээ сэтгэлийн урилгыг хүлээн авсан төдийгүй адислан байгаа байх нь хэмээн сөхрөн сууж залбирму. ”Шинэ Азиа майнинг групп” –ийн бөх аймгийн арслан  Ш.Жаргалсайхан давлаа хэмээн овооны зүгээс  дуун цацруулагч цангинана.Морьд эргэжээ.

Ц.Бавуудорж     

月光の中で

私は座している　悲しく　

月の光のなか
石化した白檀の木を跨いで
私は　香りの欠如に打ちひしがれた
最後の猿ではない
人間が草になる　この地上で
木が石と化すのは子供の遊びだ
今　穏やかに私は見上げる
既に　貴重な月は太陽に道を譲った

像

山の南の斜面に

私の教師　仏陀の像
白い石造り
川の流れの澄んだ川面に
優しく微笑む
でも　不思議なこと
仏陀の唇の間から
きれいな少女が飛び出し続ける
始まる　愛の音

ЦОГТ ОЧИРВААНИЙН ИХ ШҮЛЭГЧ /"Үндэсний шуудан"2008/

Х.СҮГЛЭГМАА доктор (Ph.D) 

Яруу найрагч Ц.Бавуудорж “Бүгээн анир” (1991), “Гүмүда” (1992), “Салхин зүгээс цэцгийн цагаан цоморлиг шүхэрлэнэ” (1999), “Монголын их амар амгалан” (2008),  “Сарны шүлгүүд” (2006), “Дорно зүгт өвс болно” (2008) зэрэг яруу найргийн номуудаа хэвлүүлжээ. Дорно дахины уран сайхны сэтгэлгээний түүхэнд монгол яруу найргийн өв уламжлал, сэтгэлгээний өргөн дэлгэр боломжууд, сэдэв, агуулга уран сайхны хэм хэмжээг олон талаас нь ярьж ирсэн баялаг өв бий. Бид аль болох дорны, монгол уламжлалт сэтгэлгээний хэв маягаа тордож байж сая, өдөр ирэх тусам даяарчлагдан байгаа дэлхий нийтийн их урсгалаас өөрийн цаг мөрний эрэгт бууж, тэгснээрээ монгол соёл, монгол сэтгэлгээ, монгол хэлний баялгаа өөрийн мөн чанараар нь авч үлдэх нэгэн боломж бүрдэх юм. Монголын уран зохиолын яруу найргийн сэтгэлгээний уламжлал шинэчлэлийг ийнхүү ярихад, Цогдоржийн Бавуудоржийн яруу найргийн онцлогийг тэмдэглэн авч үзэх нь тохиолдлын хэрэг биш юм.

Ц.Бавуудоржийн яруу найрагт байнга анзаарагддаг нэгэн зүйл бол түүний тэнгэрийг шүтэх үзэл юм. Шүтэх гэхээр магадгүй явцуу ч байж болох юм. Ерөөс өөрийгөө тэнгэрийн харьяат гэж “одны нь гэгээнд үзэгдэх өвс мэт” үзэх, эсвэл тэнгэрийг өөрийн оюун санааны харьяат болгож “тэнгэрийн хишгийг цалгиагаагүй” гэх тэр үзэл нь түүний яруу найргийн амин сүнс болж үлдсэн байдаг. Энэ орчлонд хүмүүний төрлийг олох, төрөх үхэх, ирэх буцах жаргах зовох бүгдийг тэнгэрийн эрхшээлээр гэж тэрэн лугаа дүйж сэтгэнэ. Энэ тухайдаа яруу найрагч

Дээр хөх тэнгэрт

Нэгэн хувилгаан бий

Дүрс хувирсан гэгээн биеэ хүмүүн

Тайлж тоглох нь түүнд таалагддаг

Дүүрэн цагаан сар

Хавирган болж бутрах нь таалагддаг

Өвс ногоо

Өнгө шилжих нь таалагддаг

Үрт амьтан

Үйл тавиланд шидэгдэх нь таалагддаг...

Алтан одод харвахгүй одоход уцаартай

Алаг нүд нулимсгүй явахад уцаартай

“Уйдагч хувилгаан” шүлэг [Бавуудорж.2007.57-58]

хэмээн шүлэглэжээ. Энд, дээд сар нарны орон, дунд хүмүүн бидний орон, доод лус газрын орны буюу-энэ сав шим ертөнцийн гурван их орчил орон зайд хувааж, хүмүүний ирж буцах, сар хуучдах сар шинэдэх, өвс ногоо ургах хагдрахын үлгэрт- үүсэх, хуран үйлдэх, үгүй болохын үйлийн барилдлагаар нь хашин, улирч ирэх, эдүгээ орших, одож өнгөрөх-гурван цагийн хэмнэлд хэрчиж, тэрхүү орон зай, цаг хугацаа, үйлийн учир шалтгааныг гагцхүү тэнгэрийн эрхшээлээр болдог хэмээн утга зангидаж өгсөн сэтгэлгээний ололт нэгэн дор харагдаж байгаа юм. Чухам эндээс орчлонгийн мөнх бусын тухай, явдал үйлийн хоосон чанарын тухай, цаг улирлын болзоо үгүйн тухай олон салаа утга цааш хөвөрч одно. Мөн энэ шүлэгт:

Дэлхий эргэдгээрээ эргэхэд уцаартай

Дээр хөхрөгчийн гүнгарваанд

Миний цээжиндэхтэй ижилхэн

Нэгэн хувилгаан бий “Уйдагч хувилгаан” шүлэг [Бавуудорж.2006.58] гэжээ.

Одоо энд тэрхүү ертөнцийн оршин байх орон зай, цаг хугацаа, үйлийн барилдлагыг гагц өөрийн эрхшээл дор хураагч тэнгэрийн хувилгаан чанар нь “Миний цээжиндэхтэй ижилхэн” гэж эдүгээчилнэ. Энэ бол түүний яруу сайхны сэтгэлгээнд хийсэн чөлөөт эрэл хайгуулын нэг мөн боловч цаанаа эртний их сэтгэгч Нагаржунагийн төв үзлийн номлолд өгүүлэгдэх “буй үгүй”, “төрөх түрдэх”, “бодтой бодгүй” нь үнэхээр бус болох тухай өгүүлэх “Үндсэн билгийг шүлэглэсэн” хэмээх зохиол дахь:

Алимад өчүүхэн оюунтан

Бодисыг буй ба үгүй болгон үзэхүй

Тэрбээр чухал амирласан

Үзэгдэхүүн нирвааныг үл үзмүй [Монгол Данжуур, 105 дугаар боть.6а тал]

хэмээн төрөх, эвдрэх, бүтсэн, эс бүтсэнийг тус ангид авч үзэх биш, түүний шүтэн барилдлагын мөн чанараар ойлгохын тухайд өгүүлсэнтэй утга дүйж байна. Ингэснээр Ц.Бавуудоржийн энэ шүлэгт хэдийвээр ертөнцийн үйл тэнгэрийн эрхшээлээр болох авч, тэр эрхшээлт чанар миний цээжин дэх хувилгаан чанартай ижил юм, тэнгэрийн тэр хувилгаан чанар надад ч бас буй тул тэр эрхшээлт үйлийн мөн чанарын шалтгаан нь би өөрөө юм гэсэн уран сайхны давхар ахиулал гүн харагдаж байдаг. Зохиолч энэхүү санаагаа гүнзгийрүүлж өөр нэгэн шүлэгтээ:

Үүл боловч огторгуй тэнгэрт нислэгтэй ч

Түүн дотор салхины мэдэл буйд энэлэн дуулав би

Үйл боловч жаргаж гунихын аглагтай ч

Түүн дотор хурмастын эрх буйд гаслан дуулав би

                        “Эрхшээлт сарны аясаар” [Бавуудорж.2002.101] 

хэмээн үүл хэдийгээр огторгуй тэнгэрийн эрхшээлт боловч газрын салхины аясаар нүүн одох, жаргах зовох хэмээх нь үйлийн үрээр боловч түүн лугаа хурмастын эрх буйн тухай өгүүлэн дээрх бодтой бодгүй, шалтгааан үрийн, шүтэн барилдлагын санаагаа батжуулсан байна. Мөн түүний “Хүрэл чоно” шүлэг дэх

Хүрэл чоно улина
Хүннү чоно улина
Хөрст энэ орчлондээр
Хөх тэнгэр улина
Хүрэл тэнгэр улина
Улина ...

Чоно улина

“Хүрэл чоно”[Бавуудорж.2002.71] 

гэж өгүүлэн, мөн дээрхийн адил шалтгаан үйлийн барилдлагат хоёр тусагдахууныг нэгээс нөгөөд утга шилжүүлэн уран сайхны халил хийсэн нь цаанаа уншигчдад өвөрмөц сонин сэдлийг үлдээж байгаа ч байж болох юм. 

            Тэрээр өөрийгөө мөн тэнгэрийн харьяат гэж үзнэ. “Гэтлэхүйн цэнхэр хязгаар” шүлэгтээ энэ тухай

Энэ цэнхэр тэнгэрээс цааш би явахгүй

Эсгий үнэг намайг нулимстай дагадаг...

Энэ цэнхэр тэнгэрээс цааш би явахгүй

Амар амгалан намайг нулимстай дагадаг

Энэ цэнхэр дорноос цааш би явахгүй...

                        “Гэтлэхүйн цэнхэр хязгаар” [Бавуудорж.2006.57] 

хэмээн шүлэглэсэн нь бий. Бавуудорж бол амар амгалангийн их дууч. Тэр амар амгалангийн шалтгаан нь тэнгэр ажгуу. Бавуудорж бол дорныг магтан дуулагч. Дорныг цогцлоон босгогч нь тэнгэр ажгуу. Өөрийнхөө сэтгэл зүрхэнд буй болгосон, яруу найргаараа ямагт тунхаглан зарласан тэр оюун сэтгэлгээний үнэт зүйлсээ тэнгэрийн хязгааргүй аглаг чанараар хэмжиж ухаарна. Балчир багаас бидний оюун бодолд суусан нэгэн үнэн бол “эсгий үнэг”. Өөрийнхөө итгэл үнэмшилд “үнэн бол энэ” гэж мэдэрсэн хамгийн анхдагч тэр ойлголтыг яруу найрагч ухаарал танин мэдэхүйн дээд эрмэлзэл болсон яруу найргийн мөн чанарт уяж, түүнийгээ өөрийн итгэл үнэмшилийн дээд хязгаарт аваачиж оноосон нь энэ юм.

Мөн Ц.Бавуудоржийн “Гөлгөнд зориулсан шүлэг”  гэж яруу найрагчийн дотоод сэтгэлийн “би”-г нээх, эсвэл тухайн үзэгдэл юмсаар дамжуулан, өөрийн ертөнцийг үзэх үзэл хандлагаа чөлөөтэй илэрхийлэх уран сайхны арга болон хөгжиж ирсэн “үг” зохиолын өчил үг буюу монологийн хэлбэрээр бичсэн нэгэн сонин өгүүлэмжит зохиол байдаг юм. Уг шүлгэнд хүн гөлгөнд хандан:

            Ягааран мандаж байгаа энэ талын нарны наагуур

            Ялдамхан цагаан үүлс алгуурхан нүүж явна аа даа

            Энэ л бид хоёрын

Баяр юм шүү, гуниг юм шүү…

Өнөөдөр би хүн чи нохой хэдий ч

Ясыг минь нэг л газар шороон дээр тавих болно…

Сүнсийг минь нэг л тэнгэрийн шилтгээнд зэрэгцүүлэн залах болно…

                                                “Гөлгөнд зориулсан шүлэг” [Бавуудорж.2007.59-60]

гэж учирлан өгүүлдэг. Тэгвэл XIX зууны “үг” зохиолын сонгодог төлөөлөгчдийн нэг бурхны шашны нэрт зүтгэлтэн хамба номун хан Агванлувсанхайдавын «Урт үст Цэрэнпэл хэмээгдэхийн тэмцлийн бичиг оршвой» хэмээх зохиолд номын ёсыг сахиж  бандидагийн[1] зэрэгт хүрсэн гэх боловч өчүүхэн олз ашиг, амин хувиа хичээхээс илүү зүйл үгүй, асрал нигүүслэл үгүй, үзэгдэх гадаад өнгөндөө хүний биеийг олсон боловч, нисваанисын гурван хор лугаа насад нөхцсөнөөрөө номын их бандидагийн хувьт биш, нохойн явдалт нэгэн болсон эзнийхээ гэм хорыг уудлан [Сүглэгмаа.2005.185], хүний хэлээр ярих төдийд биш бүр ертөнцийн мөн чанарыг нээн өгүүлж буй “архирч хуцаж шуугиан таригч муу”  орос нохойн гөлөг бээр нэгэнтээ эзэндээ:

Нохой хүний хэлээр ярих гайхамшиг

Хүн нохойн явдлаар явах гутамшиг

                                                                        [Алтан хүрдэн.1992] 

хэмээн өгүүлж байдаг. Энэ хоёр зохиолд хоёуланд нь алив төрөлхитөн гэдэг дотор сэтгэлийн ялгалыг үзүүлж эс чадваас, гадаад үзэгдэх өнгөн төдийд хүн нохой аль нь ч, өвөр чанараар адил юм гэсэн нэгэн санааг хураан өгүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл, яруу найрагч Ц.Бавуудоржийн “Гөлгөнд зориулсан шүлэг”-ийн гол сюжет бол  Агванхайдавын дээрх зохиолын уран санааны нэгэн мөчрийг дамжин бууж “Ягааран мандаж байгаа энэ талын нарны наагуур Ялдамхан цагаан үүлс алгуурхан нүүж”  байгааг чи бид хоёр хоёулаа л олж харна, хэдийгээр чи гөлөг би хүн боловч ясыг минь нэг л газар шороон дээр тавих учраас баярлах гуних минь ч адил юм шүү, бас хэдийгээр би хүн, чи гөлөг боловч “сүнсийг минь тэнгэрийн шилтгээнд зэрэгцүүлэн тавих” тул чи ч тэнгэрийн харьяат, би ч тэнгэрийн харьяат, иймээс чи бидний үзэгдэх бие нь өөр боловч үйлийн мөр нь адил юм гэсэн уран санааг гаргаж тавьсан өвөрмөц онцлог харагдаж байгаа юм. Агванхайдав орос нохойн гөлгөөр сахил санваартан эзнийг нь шүүмжлүүлж хэлсэн бол, Ц.Бавуудоржийн шүлгэнд хүн өөрөө гөлгөнд хандан чи бидэн нэг л газарт шингэж, нэг л тэнгэрийн эрхшээл дор оршдог гэж хэлж байгаа нь ертөнцийн мөн чанарын нэгэн утгыг хоёр талаас нь зүслэн харуулсан хэрэг.  Энэ бол Ц.Бавуудоржийн яруу найргийн уран сайхны сэтгэлгээний дүрийн, дүрслэлийн, өгүүлэмжийн буюу санааны уламжлалыг, эртний уран зохиолын сонгодог өв уламжлалын өргөн дэвсгэр дээр харж болохын нэгэн жишээ боловч мөнхүү “Сүнсийг минь нэг л тэнгэрийн шилтгээнд зэрэгцүүлэн залах”ын тухайт чи бидэн хүн байлаа ч гөлөг байлаа ч хувь тавилангийн дэнсэнд ижил юмаа гэсэн санааг давхар агуулж байгаагаараа онцлог юм.  

            Ер нь уламжлалт монгол яруу найргийн сэтгэлгээнд, ялангуяа уянгын яруу найрагт зохиолчийн хувь бодгалийн ертөнцийг үзэх үзэл, зан төрх, үзэл хандлага тод томруун тусгагдах нь түгээмэл боловч, монгол хүний тэнгэрийг шүтэх үзэл өөр өөрийн өвөрмөц онцлогоор илэрч байдаг. Бавуудоржийн яруу найраг дахь тэнгэрийн өгүүлэмжийн өөр нэгэн тал нь Тэнгэр бол түүний оюун санааны эрэлхийлэл, нууцат эрчимлэг чанар нь юм. 

Арван үеэрээ соёрхон бөхийж хүрээлсэн

Ай миний суу билиг энэ байна

Тэргэл нарны титмийг хазайлгаагүй юм

Тэнгэрийн хишгийг цалгиагаагүй юм

                                                             “Монголын их суу билиг” [Бавуудорж.2002.75]

Жаргаж явахад тэнгэр дуугүй л байлаа

Зүдэрч явахад тэнгэр дуугүй л байлаа

Зарлигыг нь сөрж явахад тэр дуугүй л байлаа

Замбуг өрөвдөж явахад тэр дуугүй л байлаа

Одогсдын шаргал жим дээр тэр огтхон ч дуугүй

Ирэгсдийн наргил зам дээр мөн огтхон ч дуугүй

Алтан бөлцөг үмхсэн мэт ээ

Алтан хулгана залгисан мэт ээ

Гэвч түүний инээх мэдрэгдэнэ

Гэнэхнээр эхэр татан мэгших нь мэдрэгдэнэ

Нүдээ анисхийгээд баясалгах нь мэдрэгдэнэ

Нөмөрч ирээд дотносох нь мэдрэгднэм зээ

                                                “Тэнгэр бид хоёр” [Бавуудорж.2006.107-108]

Тэнгэр дув дуугүй, жаргах зүдрэх, зарлигийг нь зөрчих, замбуг өрөвдөх, алинд нь ч “алтан бөлцөг үмхсэн мэт, алтан хулгана залгисан мэт” дуугүй. Гэхдээ түүний инээх нь, эхэр татан мэгших нь, бясалгах нь дотносох нь мэдрэгдэнэ гэж өгүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл түүний оюун санааны нууцлаг тэр эрчим нь мэдрэгдэнэ гэж өгүүлсэн. Яруу найрагч өөрийн сэдэл, мэдрэмж ухаарлаар бүтээдэг хэдий ч түүнийг уншаад бидний авч байгаа тэр оюун санааны өгөгдөл нь мэдээж өөр өөр. Гэхдээ эдгээр мөрүүдийг уншсан хүн бүрийн сэтгэлд үлдэх нэг ийм айзам, оюун санааны эрчимлэг нууцат чанар нь ямагт сонирхол татна. Тэр нууцлаг чанар юунд оршино вэ? Өгүүлэх нь:

Очирваань уулын цагаан үүл

Орчлонд намайг дагаж нүүдэг

Мөнхийн ногоон арц нь хүртэл

Мөр замыг минь хучиж ургадаг

Мөнгөлөг тэр уулын бурхан

Мөрөн дээр минь цацарч явдаг

Очирваань уулын цагаан салхи

Орчлонд намайг дагаж салхилдаг

Алтан увьдаст хурмаст нь хүртэл

Амгалан тавиланг минь адислаж байдаг

Зүмбэрлэг тэр уулын савдаг

Зүрхэн тольтод минь гэрэлтэж явдаг

Орчлонд ийм нэг сайхан хангай

Сэтгэлд ийм нэг сайхан уул бий

                        “Очирваань уулын цагаан үүл” [Бавуудорж.2006.85-86]

Шалтгаан бүхний үр болсон тарнийн буудай соёолуулах шиг зохиолч ийнхүү өгүүлсэн нь бий. Мөн тэрээр “Очирваань” сюжет найраглалдаа “Нэгэн их тарнийн шившлэг энэхэн цаст цагаан уулнаас мөнхөд цацран үзэгддэг бөгөөд намиран буух бороо, будран сэвсийх цасны ширхэгүүдийн мөнгөхөн гэр Очирваанийн дүр очтон туяарна. Ямархан нэг хүрэл тарнийн гэгээ долгис долгис...” гэж өгүүлсэнийг ч анзааралгүй орхиж боломгүй. XIX зууны их соён гэгээрүүлэгч, говийн догшин ноён хутагтын “Гэвш Шаравт хэлсэн сургаал” хэмээх шүлэгт “ухаан билгээ нарны гэрэл мэт гийгүүлэн яв” гэж ойр шадар шавь нартаа дамжуулан өгүүлээд, оюун санааны хувьд “Огторгуй мэт зах, дундаж үгүй, нот төгс бай” хэмээн өгүүлсэн нь ерөөс дорно дахинд ухааны уужмыг огторгуйн цээлтэй адилтган үзэх тэр сэтгэлгээний уламжлалыг хадгалж ирсэн хэрэг юм. Эдүгээ бид “Хөхөмдөг огторгуй дээвэр минь болдог” гэж өгүүлэх цогт Очирваанийн их шүлэгч Ц.Бавуудоржийн бурханлиг, дотогшоо алдарсан, орь хүслэн тээсэн, тарни шиг шившсэн, ус мөрөн шиг ухаарлын ундаргатай, уулс шиг алс хөхөмдөгийн шүлгүүдээс зөвхөн тэнгэрийн өгүүлэмжит цөөн жишээг харгуулан үзсэн минь энэ. Тэнгэрийн гүн нууцат увьдаслаг чанарыг ийнхүү шүтэн өгүүлэх нь, цаг мөнхийн Очирваань уулаар хөллөж, түүний оюун санааны эрчим болон буудаг байхыг ч үгүйсгэх аргагүй гэж мөхөс надад бодогдном. 

Утга зохиол судлаач доктор профессор Д.Галбаатар нэгэнтээ “Хүмүүс түүнийг “дорны” хэмээн тодорхойлох дуртай. Үнэндээ тийм эсэхийг, бас түүний шүлэг зохиолыг тийн лугаа ойлгон мэдэрдэг хүмүүс олон гэдэгт би нэг л итгэж чаддаггүй юм. Тиймэрхүү хэв маяг шүлэгт нь байдаг ч хэн хүн тийм амар хүлээн авна гэдэгт эргэлздэг юм” гэж өгүүлсэн. Би ч нэгэн адил ингэж бодно. Гэхдээ нэг л зүйл үнэнд илүү ойртож очино гэдэг би эргэлзэхгүй байна. Бавуудорж бол амар амгалангийн их дууч. Амар амгалангийн шалтгаан нь тэнгэр ажгуу. Бавуудорж бол дорныг магтан дуулагч. Дорныг цогцлоон босгогч нь тэнгэр ажгуу.

---

[1] сам. Pandita; ухааны таван оронд мэргэжсэн хїнд олгож байсан ном эрдмийн цол [ХЇТ.1997.32]