Судлаач Г.Батсуурь /”ДӨРВӨН ЦАГ"-ААС "ЦАГ ХУГАЦАА АМСХИЙХ...” ХҮРТЭЛ /2012 он/
Яруу найрагч Ц. Бавуудорж 1969 онд төрсөн. “Бүгээн анир” \1991\, “Гүмүда”\1993\, “Салхин зүгээс цэцгийн цагаан цоморлиг шүхэрлэнэ” \1999\, “Сарны шүлгүүд”\2006\, “Монголын их амар амгалан” I боть \2008\, “Дорно зүгт өвс болно” II боть \2008\ зэрэг яруу найргийн номууд хэвлүүлжээ. Тэртээ 90-ээд онд “Намрын борооноор цувгүй алхахдаа, Навчнаас дутуугүй гуниг тээдэг дээ....” хэмээн хотлыг дуулуулан гарч ирсэн яруу найрагч Ц. Бавуудорж эдүгээ монголын яруу найргийн их дайдын дорно этгээдэд өөрийн бууцыг дугуйлсан буй. ХХ зууны сүүлийн хагаст төрж хоёр зуун дамжин туурвисан энэ найрагч зөвхөн өөрийн үеийнхэн төдийгүй нийт монголын яруу найрагчдаас уран бүтээлээрээ ялгарах амой. Түүний уран бүтээлийг ажиглавал дорно дахины сэтгэлгээний онцлог тодрон байх нь үзтэл ил. Тодруулбаас: Нэг их том цагаан заан Дэлхий дээгүүр яваад өнгөрлөө Хүчирхэг тэнгис далайн Дөлгөөн чанарыг дагуулаад явчихлаа Хөрст дайдын Намуун байдлыг суйлаад явчихлаа............\Нэг их том цагаан заан\, ...Амар амгалангийн тарнийн саран дээр Амарч буугаад дахин ниснэм би Аяа Амар амгалангийн сүмийн туурин дээр...\Амар амгалангийн сүмийн туурин дээр\, гэх буюу ...Эр морь хоёр ижилхэн санаж зүдэрдэг Ийм цэнхэр нутагт ээж минь намайг хөхүүлсэн юм...\Эх нутгийн тухай шүлэг\, ...Анар эрдэнээр барс урлаж Зүрхэнд нь нуулаа ээжийгээ Агар зандангаар гарьд бүтээж Жигүүрт нь нуулаа би ээжийгээ \Ээжтэй орчлон\, Дорно зүгт өвс болно би Долгилон шаргалтсаар л байна.... ...Дорныг унахад Долгилон тосно Дотоод шаналангий нь Халуун биедээ шингээнэ...\Дорно зүгт өвс болно\ ...Хүлэг дахин заяадаг цаст мөнхийн нутагсан Хүмүүн зандан биендээ хурмастын санааг санана Билэг дахин төрдөг цаст мөнхийн нутагсан Билгүүн зандан биендээ хурмастын санааг санана \Цаст аяз\ зэрэг олон бүтээлүүдээс нь түүний дорнолог монгол аялгууг үзэж болох. Түүний яруу найрагт орчлон ертөнц, байгаль дэлхийн өнгө дүрс, байр байдал гүнзгий туссан байх бөлгөө. Тэдгээрийг нь “Нэг их том цагаан заан”, “Цав цагаан цастын орноо орхиод”, “Манан будан”, “Шар нарны дууль”, “Бурхадын дууль”, “Гэтлэхгүйн цэнхэр хязгаар”, “Уянга”, “Нэгэн цагт”, “Очирваань уулын цагаан үүл”, “Өнөд тунгалаг наран дор”, “Монголын их амар амгалан”, “Монголын их хувь тавилан”, Дөрвөн улирал” шүлгүүд болон “Очирваань” найраглал зэрэг дорнын сэтгэлгээгээр үзвээс сав ертөнцийн учир зохирлын тухай шүлэг дууллууд юм. “Очирваань уулын цагаан үүл” шүлэгтээ: Очирваань уулын цагаан үүл Орчлонд намайг дагаж нүүдэг Мөнхийн ногоон арц нь хүртэл Мөр замыг минь хучиж ургадаг Очирваань уулын цагаан салхи Орчлонд намайг дагаж салхилдаг Алтан увьдаст хурмаст нь хүртэл Амгалан тавиланг минь адислаж байдаг... хэмээн шүлэглэсэн бий. Энд дурдагдаж буй Очирваань уул гэдэг бол Отгонтэнгэр уул бөгөөд уг уулын эзэн савдагтай холбон ийн хэлсэн аж .Ертөнцийн гуравт Тагт ургасан арц ногоон гэж байдаг ба ер нь ногоон өнгө бол өвс ногоон гэдгээс үүсэлтэй ургаж төлжихийн бэлэгдэлт санаа учир ийн дүрслэгджээ. Мөн ийнхүү сав ертөнцийг шүлэглэхийн зэрэгцээгээр хүний амьдралын жам ёс, эргэж буцахын учир санах эгээрэхийн шалтаг шалтгаан хийгээд хайрлах хайрлуулахын ухаарал дүрслэгдэх. Тэдгээрийг нь “Алга урвахын шүлэг”, “Харсаар байтал” , “Гуниг” , “Гөлгөнд зориулсан шүлэг” , “Харсаар байтал”, “Сарны туяагаар бичсэн тэмдэглэл” , “Санаж явсан чамтай” , “Өвлийн аяз” , “Тунгалагийн тухай шүлэг”, “Дорнын хөх тэнгэр”, “Дорно”, “Цастын аяз”, “Шаргал аяз”, “Тэнгэрийн бүсгүй” зэрэг мөн л олон бүтээлүүдээс нь үзэж болох ба эдгээр нь мөнөөхөн дорнын сэтгэлгээгээр үзвэл шим ертөнцийн учир зохирлын тухай шүлэг дууллууд гэлтэй. Ц. Бавуудоржийн энэхүү дорно дахины мэт уламжлалыг нарийн анзаарвал ардын аман зохиолын ба сонгодог бичгийн зохиолын түүний дотор туульслаг өнгө аяс нэлээд тодорхой туссан байх нь мэдэгдэнэ. Ц. Бавуудоржийн яруу найргийн туульслаг уянгыг тодруулбал шим ертөнц, түүний дотор хүн мөн түүний дотор эмэгтэй хүний тухай “Тэнгэрийн бүсгүй” гэх дуу болсон нэгэн шүлэг бий. Уг шүлэгт: Гэр дүүрэн гэгээ татуулсан Гэргий зандан амраг чи минь дээ Гишгэсэн газартаа цэцэг ургуулсан Гэзэгтэй зандан тэнгэрийн бүсгүй еэ Замиланг гийтэл мишээл цацруулсан Завилсан зандан амраг чи минь дээ Энгэр цээжиндээ хүүгээ эрхлүүлсэн Ижий зандан тэнгэрийн бүсгүй еэ Бөртэ сарыг дуултал уяраасан Бүүвэй зандан хонгор чи минь дээ Эсгэсэн торгондоо уянга дуслуулсан Ивээл зандан тэнгэрийн бүсгүй еэ гэж шүлэглээд ...Нар саранд сөгдөж гуйсан юм Нандин учрал байлгүй дээ Аргагүй ээ. .. Тэнгэрийн бүсгүй чи минь, чи минь дээ гэсэн дахилт бадгийг хэрэглэсэн байна. Энэ шүлгийн эхний бадгийн 1, 3-р мөрүүд “Гэр дүүрэн гэгээ татуулсан...Гишгэсэн газартаа цэцэг ургуулсан...,” гэдэг болон 2-р бадгийн эхний мөр болох “Замиланг гийтэл мишээл цацруулсан...” гэдэг мөрүүд бол туульсын шууд уламжлалтай дүр, дүрслэл мөн болно. Монгол ардын баатарлаг туульст баатар сайн эрийн “Задраад одсон зах найман товчийг нь шигтгээд өгдөг заяаны зандан дагина” гэж дүрслэгдэх бөгөөд уг хатад дагинасын царайг үзвэл: ...Цуснаас улаан хацартай Цаснаас цагаан царайтай Гэр нэвт гэрэлтэй Гэгээн цагаан царайтай Гишүүний улаан хацартай Туурга нэвт туяатай Тунгалаг ягаан хацартай \Тунамал ягаан хацартай\ \Эрийн сайн хан Харангуй\ гэж дүрслэн өнгө нигуурын сайхныг гэрлийн үүтгэл гэгээн цагаан өнгөөр дүрсэлсэн байдаг болохыг нь доктор Г. Нандинбилиг судлан тогтоосон буй. Энэхүү гэгээн цагаан өнгө бэлгэдлийн дүрслэл нь мөнөөхөн шүлгийн “Гэр дүүрэн гэгээ татуулсан” гэдэг эхний мөрийн уламжлалын тал болно. “Гишгэсэн газартаа цэцэг ургуулсан” гэдэг мөр нь мөн л туульсын: ...Нахис хотос гэшхэлхэн Нара ногоо ургуулхан Хотос нахис гэшгэлхэн Хони хурга мааруулхан...\Абай Гэсэр Хүбүүн\ гэж байдагтай тохирох ба явсан, гишгэсэн газраас нь цэцэг ногоо дэлгэрэн ургадаг тухай дүрслэл юм. “Замлинг гийтэл мишээл цацруулсан” гэдэг нь туульст: ...Наашаа харахад нь Наад далайн жараахай тоологдом Цаашаа харахад нь Цаад далайн жараахай тоологдом...\Жангар\ гэдэг дүрслэлийн уламжлал нөгөө болой. Мөн түүнчлэн: ...Бөртэ сарыг дуултал уяраасан Бүүвэй зандан хонгор чи минь дээ гэсэн нь туульсын хатад бүсгүйчүүдийн дуу хоолойн сайхныг магтсантай дүйх юм. Тухайлбал “ Жангар” –ын туулийн “Арван зургаатай Агай Шавдалыг ерэн нэгэн чавхдастай ендэр мөнгөн хуураа аваад татахлаар: Хулсан дунд өндгөлсөн Хунгийн дуу гараад Нууран дунд өндгөлсөн Нугасны дуу гараад Арван хоёр аясаар хангинаад гарав...” гэх зэргээр үзүүлсэн буй. Эндээс хамгийн зохирол сонсголонтой уянгат аялгууг арван хоёр аяст, арван гурван айзамд гэх мэтээр хэлдэгтэй нэг талаар таарч байгаагаас гадна, үрт амьтны үр зулзагаа хайрлан энхрийлэх дууг зориуд жишээлэн авсан нь өгүүлэн буй шүлгийн “Бүүвэй зандан” гэдэг үгэнд очиж тохирох ба хүний үр хүүхдээ аливаа хар муу юмнаас “Бүү ай” гэсэн буюу “Бүүвэй” гэдэг сунжралт үгийн бэлгэдэлт санаа энд давхцаж байна. Басхүү шүлгийн өмнөх бадгийн: ...Энгэр цээжиндээ хүүгээ эрхлүүлсэн Ижий зандан тэнгэрийн бүсгүй еэ...гэсэн мөрүүд нь мөнөөхөн үрт амьтны үр зулзагын тухай дүрслэлтэй холбогдох Дөрвөдийн “Хашин цагаан хаан” туульст: Баруун талын минжин цагаан мээмээ хөхөөд Баруун оочоо татан Баруун тийшээ харж инээгээд Зүүн талын минжин цагаан мээмээ хөхөөд Зүүн оочоо татан Зүүн тийшээ харж инээгээд...гэж байдагт тулан үр хүүхдээ эрхлүүлэн суугаа ээжийн амар амгалангийн дүр дүрслэлтэй уламжлал нэг байна. ...Эсгэсэн торгондоо уянга дуслуулсан Ивээл зандан тэнгэрийн бүсгүй еэ....гэсэн мөрүүд шүлэгт байгаа ба туульсын “Задраад одсон зах найман товчийг шигтгээд өгдөг заяаны зандан дагина...болон Өврийнхөө гэрэлд Үйл үртсээ хийлгэдэг...гэх буюу Жангарын туульст Замбал хааны Зандан гэрэл дагиныг: ...Ерэн есөн торгоны захыг ижилсүүлж нийлүүлж суугаа нь харагдлаа...”зэргээр дүрсэлсэн буйтай тохирч байх аж. “Завилсан зандан, Ивээл зандан” хэмээн заасан нь харьцангуй сүүлхэн үеийн уламжлал буюу Бурханы шашинд байдагчлан Дарь эх бурхадын хөрөг дүрслэл хийгээд, жил усны ивээл ээнэгшлийг хэлсэн хэрэг. Туульсын хатад, дагинас тэнгэрийн гаралтай байдгаар дүрслэгдсэн нь нэн түгээмэл бөгөөд Монголын нууц товчоонд “Дээр тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ чоно гэргий Гуа Маралын хамт...” гэх мэтээр өгүүлдэгтэй мөн шүлгийн “Тэнгэрийн бүсгүй” гэсэн нэр таарах бүлгээ. Иймд энэ шүлэг бүхэлдээ туульсын уламжлал, дүр дүрслэл бүхий бүтээл болох нь харагдаж байна. Энэ мэтийн баримтууд нь түүний шүлгүүдийн туульсын уламжлал, дорно дахины дүр дүрслэгээтэй “Тэнгэрийн бүсгүй” шүлгийн ерөнхий дүрслэл нь дорно дахины таван мэдрэхүйн үүднээс дүрслэх уламжлалтай мөн холбогдоно. Тодруулбал харагдах өнгөний сайхныг “гэр дүүрэн гэгээ татуулсан” гэх мэтээр, сонстох дууны сайхныг “Бөртэ сарыг дуултал уяраасан, Бүүвэй зандан...” гэж хүрэлцэх гарын уран хийгээд сайхныг “Эсгэсэн торгондоо уянга дуслуулсан” гэж тус тус дүрсэлжээ. Энд амтлах ба үнэрлэх мэдрэхүйн дүрслэл дутуу байгаа нь яруу найрагч угаасаа таван мэдрэхүйн үүднээс шүлэглэх зорилго тавиагүй өөрийн мэдрэмж , архетипдаа хөтлөгдөн бичсэнтэй холбогдох ёстой . Ийн бүтээсэн нь уг шүлгийг, улмаар Ц.Бавуудорж найрагчийг дорнын уламжлалт арга барил, монголын уламжлалт туурвил зүйтэй холбон дүгнэхийн бас нэгэн үүтгэл шалтгаан болох буйзаа. Түүнчлэн тэрхүү тэнгэрийн бүсгүйтэй дүйцэх сайн эр бол мөн л тэнгэр язгуурт ба энэхэн замбативийг эзлэн төрсөн байдаг нь найрагчийн өөр нэгэн шүлгийн мөрүүдэд холбогдоно.Тодруулбал: ...Хүлэг дахин заяадаг цаст мөнхийн нутагсан Хүмүүн зандан биендээ хурмастын санааг санана ...гэсэн “Дорнын эгшиглэн яруу найраглалын цомирлиг” –ын Цастын аяз шүлэг юм. Шүлгийн “...хүлэг дахин заяадаг цаст мөнхийн нутагсан ...” гэдэг мөрийн туульсын уламжлалыг үзвэл хүлэг буюу морь гэдэг бол туульсын баатрын унаа төдийгүй хамгийн сайн зөвлөгч , туслагч нь байдаг ба хүлэг эзэн хоёр бие биеэ шинжин олдог. “Цуутын цагаагч гүү” зэрэг үлгэр,туульст хүлэг морь эзэн хүндээ “Чи миний эзэн мөн үү? Би уулыг тал болтол,талыг там болтол булгина, хэрэв ойчихгүй бол миний эзэн бол” гэх мэтээр хэлэх ба үнэхээр булгихад нь эс ойчиж хүлэг,хүн хоёр бие биедээ тэнцэн төгөлдөржиж байдаг.Мөн Жангарын туульд Араг улаан Хонгорын Оцол хөх халзан морийг л гэхэд эзэнтэйгээ ярьж буйгаад үзүүлнэ .Тухайлбал: ... Оцол хөх халзан нь Осол болсныг мэдээд Бодлоор хийсэн богочоо эвдээд Төмрөөр хийсэн тушаагаа тасдаад Хүрэл мөнгөн амгайгаа тас хазаад Хүрч ирээд хэлж байна: Ширхэгийн үр биш бил үү чи Шилтэй зандан хатнаас Гарсан биш бил үү чи гэх буюу ...Ганц хүнд дийлдэв гэх Гашуудалт муу нэрийг яана чи!...гэх мэтээр хэлж эзэн баатраа зоригжуулан ялалтанд хүргэдэг буй. Ийнхүү баатарлаг туульст эзэн хүлэг хоёрын зохирол, зохицлыг үзүүлэх нь нэн түгээмэл бөгөөд дээрх шүлэгт энэ л уламжлал дүрслэгдсэн аж. Түүнчлэн “...цаст мөнхийн нутагсан” гэдэг бол Цастын орон буюу Энэтхэг, Балба, Төвдийн нутаг бус найрагчийн төрж, өссөн Отгонтэнгэр уулын дүрслэл бөгөөд ардын баатарлаг туульсынг хайлахын өмнө Алтай, Хангай хоёрыг магтан хайлаад дараа нь туульсаа хайлах уламжлал ч байдаг. Туульст баатрынхаа нутаг орныг: ...Үхэлгүй мөнхийн оронтой Үргэлжид хорин таван насны дүрээр байдаг... гэх буюу ...Өл манхан Цагаан уул нь Өндөр хөх тэнгэрийн түшиг болоод Өглөө гарах нарны дор Манхайгаад байдаг аж...\Жангар\ гэх мэтээр хэлдэгтэй мөнөөхөн цаст мөнхийн нутаг гэдэг дүрслэл холбогдох боломжтой. Шүлгийн дараагийн мөр болох, “...Хүмүүн зандан биендээ хурмастын санааг санана...” гэхэд дурдагдаж буй зандан гэдэг үг нь самгарди хэлний цандана буюу анхилам үнэрт, улаан хүрэн өнгөтэй модны нэр. Харин баатарлаг туульст үг нэрийг улаан хүрэн өнгөөр нь шилжүүлэн хэрэглэдэг бололтой. Жангарт: ...Заг мод түлээд Зандан гэдэг цайгаа чанаад... гэх буюу хүний царай төрхийн хувьд бол “Замбал хааны Зандан гэрэл дагина” гэх буюу “задраад одсон зах найман товчийг шигтгээд өгдөг заяаны зандан дагина” гэх мэтээр дүрслэгддэг. Эдгээрт байгаа зандан гэдэг нь гэгээн улаан өнгө бөгөөд сайхны бэлэгдэлт утга заадаг нь Ц. Бавуудоржийн шүлгүүдэд уламжлан нэлээд давтагдсан байна. Иймэрхүү дүрслэл нь дээрх “Тэнгэрийн бүсгүй”-тэй тэнцэх эрийн дүр дүрслэл болж байгаа ба чухам ийм хурмастын санааг санаж гүйцэлдүүлэх туульсын баатрын дүр нь Хурмаст тэнгэр өөрийн хүү Гэсэрийг санаагаа гүйцээхээр газарт зориудаар буулган ирүүлдэг тухай өгүүлэмжид очиж холбогдох юм. “Цастын аяз” шүлгийн “...Хурмастын санаа..” гэдэг дүрслэлээр найрагч яруу найргийн онгод сэрэхүй хийгээд тэнгэрлэг оршихуйн тухай өгүүлсэн бололтой. Энэ шүлгийн дараагийн: ...Билэг дахин төрдөг цаст мөнхийн нутагсан Билгүүн зандан биендээ хурмастын санааг санана...гэсэн мөрүүдээс тодорно. Ийнхүү шүлгийн уламжлалыг нарийвчлан үзвэл баатарлаг туульсын болон Дорно дахины уламжлал нэлээд хэмжээгээр анзаарагдаж байна. Тэгэхээр Ц. Бавуудорж дорно дахины дүрслэлийн уламжлалт хэлбэр дүрслэл түүний дотор монгол ардын аман зохиолын туульслаг уламжлалыг уянгаар баяжуулан хөгжүүлж буй яруу найрагч юм. Ц. Бавуудоржийн яруу найргаас ихэд алдаршсан бас нэгэн бүтээл нь “Монголын их амар амгалан” гэдэг шүлэг. Монголын шинэ үеийн яруу найргийн түүхэнд төрсөн авьяастнууд бүгд л эх болсон монгол нутгийнхаа тухай өөр өөрсдийнхөөрөө дуулсан байдаг. Нийтлэг хандлагад уг бүтээл нь нийцэж байдаг ба өөрөөр хэлбэл Д. Нацагдоржийн “Миний нутаг” , Б. Явуухулангийн “Би хаана төрөө вэ” , Б. Лхагвасүрэнгийн “Боржигоны бор тал”, Д.Нямсүрэнгийн “Дөрвөн цаг” мэтийн шүлгүүдтэй агаар нэг бүтээл бол энэхүү “Монголын их амар амгалан” гэх шүлэг юм. Шүлгийн уламжлалын талд монгол ардын магтаалын уламжлалт хэлбэр болох уран тоочилт, давталтын өнгө аяс анзаарагдана. Тодруулбал: Мордож буй улаан дээлтэй өвгөн Монголын их амар амгалан Морины хөлөөс чөдөр уйдаж Шөнийн талд гуних Монголын их амар амгалан Модон тэрэгний хөх дугуй Шинэ өвсний солонго гишгэх Монголын их амар амгалан... гэж шүлэглэдэг. Тоочилт нь <өвгөн, чөдөр, тэрэгний дугуй болон цааш сар, өвс ногоо, үүлс, шарласан хуудас, гэр дүүрэн хүүхэд, унтаж буй адуу, дуулж буй эр хүн...> гэх зэргээр үргэжлэх бөгөөд харин давталт нь <Монголын их амар амгалан> гэсэн нэг мөр юм. Уг мөр нь 71 мөр бүхий уг шүлгийн туршид 28 удаа давтагдсан ба үндсэндээ шүлгийн тал хувийг бүрдүүлнэ. Энэхүү тоочилт давталтын харьцаагаар хэсгээс бүхэлд шилжүүлэх дорнын давталтын харьцаагаар хэсгээс бүхэлд шилжүүлэх дорнын сэтгэлгээний онцлог тодрох ба өөрөөр хэлбэл: ...Эрдэнийн сормуусаа униарт дүрж Адуу унтах Монголын их амар амгалан...гэсэн дүрслэлээс үзвэл нэг адуу унтаж байгаа гэдэг нь тухайн нэгж хэсгийн амар амгалан бөгөөд үүн дээр үндэслэн нийт монголын амар амгалан болохыг бүхэлчлэн\томсгон\ үзүүлсэн нь дорно дахины хэсгээс бүхэлд шилжүүлэн үзэх сэтгэлгээний илрэл. Энэхүү дүрслэлийн логик нь бүх л шүлгийн туршид хадгалагджээ. Нэг шүлгийн тэн хагас нь нэг л мөрийг давтсан бүтэцтэй байхад ер уйтгартай санагдахгүй байгаа нь энэхүү хэсэг бүхлийн харьцаанд л байгаа юм. Найрагч хэсэгчилсэн дүрслэлүүдээ бүтээхдээ нийт монголыг төлөөлж чадахуйц оновчтой тоочилтуудыг сонгон авсан нь шүлгийг сонирхолтой болгож ба шүлгийн сүүл рүү дүгнэлтийн шинжтэй мөрүүд орсноор уг бүтээлийн тогтолцоот шинжийг тодруулна. Тухайлбал: ...Богд шиг миний залбирсан Наран саран Тэнгэрийн их амар амгалан Болор биеийг минь нууцлах газар шороо Дорнын их амар амгалан...гэсэн мөрүүд нь нийт ертөнцийн буюу газар тэнгэрийн дайдын амар амгалангийн дуулал болон сонстож буй бол сүүлийн: ... Дэрлээд нойрсох миний хатан өвөр Монголын их амар амгалан Дэргэдээ дуудаж толгойгоо түшүүлэх Миний хаан үр Монголын их амар амгалан” гэсэн нь дорнын нүүдэлч монгол эр хүний, хүний дайтай амьдарч хүн шиг буцахыг сануулна. Логик дарааллын хувьд нийт ертөнц, дорнын амар амгалан буюу тэнгэр, газрын амар амгалан нь монголын амар амгалангийнхаа дараа орох учиртай мэт санагдаж болох ч шүлэгт байгаагаар дарааллыг тогтоосноор монголоо өргөмжилсөн агуулга тодорч байна. Харьцуулвал: Д. Нацагдорж “Миний нутаг”-таа “...Хөх монголын цагт хүчирхэг болсон орон...” гэж Б. Явуухулан “Би хаана төрөө вэ”-дээ “...Хөрст алтан дэлхийн үрчлээт магнай...” гэж Б. Лхагвасүрэн “Боржигоны бор тал”-даа “дэлхийн төв...”гэж бахархан тэмдэглэсэн монголын тухай санааг мөр бадгийн байрлалаар ийнхүү тодотгожээ. Энэхүү дэлхийн төв болсон их монгол нутгийнхаа эзэн болсон бахархалт хувь заяагаа илэрхийлэхдээ Д. Нацагдорж “Энэ бол миний төрсөн нутаг...”гэж, Б. Явуухулан “...эзэгнэнхэн төрлөө, би” гэж хэлсэн бол Ц. Бавуудорж “...миний залбирсан миний хатан өвөр, миний хаан үр” гэж хэлэн нээсэн байна. Ер нь эдгээр эх орны уянгын дуулал болсон шүлгүүдэд уламжлалын холбоонууд бий. Их Нацагдорж “Миний нутаг” шүлэгтээ тоочилт хэрэглэхдээ “нуруунууд, уулнууд, уснууд, говиуд...” гэх мэтээр өргөн дэлгэрээр нь хэлсэн ба Б. Явуухулан “Би хаана төрөө вэ” шүлэгтээ олон тооны нөхцөл хэрэглээгүй боловч мөн л “хөх манхан тэнгэр, цаст цагаан уул, онгон цэнхэр тал...” гэж ерөнхий тоочилт хийсэн. Б. Лхагвасүрэн “Боржигоны бор тал”-даа “...алсын намхан уулсын орой, хөх галын ирт улаан дөл, туулсан зуунуудын сургамж...” гэх зэргээр бас л ерөнхий тоочилт хэрэглэсэн байдаг. Харин Ц. Бавуудорж “Монголын их амар амгалан” шүлэгтээ “мордож буй өвгөн, шөнийн талд гуних чөдөр, солонго гишгэх хөх дугуй, дуулж буй эр хүн, гучин гуравтай харчуул...” гэх мэтээр харьцангуй жижиг тоочилт буюу нэг агшны тоочилтууд хэрэглэсэн нь ялгарал болох юм. Мөн давталтын хувьд Д. Нацагдорж “Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон” гэсэн мөрийг бадаг бүрийн ард дагуулж, Б. Явуухулан “...эзэгнэнхэн төрлөө би” гэдэг мөрийг мөр бүрийн эцэст дагуулаад мөнхүү мөрөөрөө хашиж, Б. Лхагвасүрэн “Намайг..... болгосон” гэдэг үгсийг дунд нь солигдолтойгоор найруулж шүлэг дотор хоёр мөр алгасан давтсан, Д. Нямсүрэн “Дөрвөн цаг”-таа “...сайхан” гэдэг үгийг мөр бүрийн эцэст давтсан байгаа бол Бавуудорж “Монголын их амар амгалан” гэдэг бүтэн мөрийг мөр бүрийн дараа давтсан онцлогтой байна. Ингэж олонтаа давтан монголын амар амгаланг зарлахын зэрэгцээ дээр хөх тэнгэр, доор бор газрыг оруулан хэлж сав, шим ертөнц хийгээд газар тэнгэрийн дайдын амар амгаланг тунхагласан билээ. Амар амгалангийн дууч Цогдоржийн Бавуудоржийн бүтээсэн амар амгалангийн их дайдад <хүрэл чоно ульж, адуу янцгааж, том цагаан заан өнгөрч, эр хүн ятгатай дуулж, хаврын өдрүүд сүрэглэн ирэх үзэгдэж, үзэсгэлэн гоогийн цаана өвс ганхаж, Тажмахалын нулимсанд бийрээ дүрэх найрагчийн дүр сүүмийж, сэтгэлийн тооноор уулс гэрэлтээд, болор сүмийн оройд бодь гөрөөс дуулан, дорнын зүүд дуралзан байхын дор аавынхаа толгойг түшин үдэх амраг хүү> харагднам заа. Дараа нь уу? Дараа нь Цаст Отгонтэнгэр хайрхан дүнхийсээр л байхын цаг дор Цогдоржийн Бавуудоржийн шүлгүүд дуурссаар л байх буй.
Яруу найрагч Ц. Бавуудорж 1969 онд төрсөн. “Бүгээн анир” \1991\, “Гүмүда”\1993\, “Салхин зүгээс цэцгийн цагаан цоморлиг шүхэрлэнэ” \1999\, “Сарны шүлгүүд”\2006\, “Монголын их амар амгалан” I боть \2008\, “Дорно зүгт өвс болно” II боть \2008\ зэрэг яруу найргийн номууд хэвлүүлжээ. Тэртээ 90-ээд онд “Намрын борооноор цувгүй алхахдаа, Навчнаас дутуугүй гуниг тээдэг дээ....” хэмээн хотлыг дуулуулан гарч ирсэн яруу найрагч Ц. Бавуудорж эдүгээ монголын яруу найргийн их дайдын дорно этгээдэд өөрийн бууцыг дугуйлсан буй. ХХ зууны сүүлийн хагаст төрж хоёр зуун дамжин туурвисан энэ найрагч зөвхөн өөрийн үеийнхэн төдийгүй нийт монголын яруу найрагчдаас уран бүтээлээрээ ялгарах амой. Түүний уран бүтээлийг ажиглавал дорно дахины сэтгэлгээний онцлог тодрон байх нь үзтэл ил. Тодруулбаас: Нэг их том цагаан заан Дэлхий дээгүүр яваад өнгөрлөө Хүчирхэг тэнгис далайн Дөлгөөн чанарыг дагуулаад явчихлаа Хөрст дайдын Намуун байдлыг суйлаад явчихлаа............\Нэг их том цагаан заан\, ...Амар амгалангийн тарнийн саран дээр Амарч буугаад дахин ниснэм би Аяа Амар амгалангийн сүмийн туурин дээр...\Амар амгалангийн сүмийн туурин дээр\, гэх буюу ...Эр морь хоёр ижилхэн санаж зүдэрдэг Ийм цэнхэр нутагт ээж минь намайг хөхүүлсэн юм...\Эх нутгийн тухай шүлэг\, ...Анар эрдэнээр барс урлаж Зүрхэнд нь нуулаа ээжийгээ Агар зандангаар гарьд бүтээж Жигүүрт нь нуулаа би ээжийгээ \Ээжтэй орчлон\, Дорно зүгт өвс болно би Долгилон шаргалтсаар л байна.... ...Дорныг унахад Долгилон тосно Дотоод шаналангий нь Халуун биедээ шингээнэ...\Дорно зүгт өвс болно\ ...Хүлэг дахин заяадаг цаст мөнхийн нутагсан Хүмүүн зандан биендээ хурмастын санааг санана Билэг дахин төрдөг цаст мөнхийн нутагсан Билгүүн зандан биендээ хурмастын санааг санана \Цаст аяз\ зэрэг олон бүтээлүүдээс нь түүний дорнолог монгол аялгууг үзэж болох. Түүний яруу найрагт орчлон ертөнц, байгаль дэлхийн өнгө дүрс, байр байдал гүнзгий туссан байх бөлгөө. Тэдгээрийг нь “Нэг их том цагаан заан”, “Цав цагаан цастын орноо орхиод”, “Манан будан”, “Шар нарны дууль”, “Бурхадын дууль”, “Гэтлэхгүйн цэнхэр хязгаар”, “Уянга”, “Нэгэн цагт”, “Очирваань уулын цагаан үүл”, “Өнөд тунгалаг наран дор”, “Монголын их амар амгалан”, “Монголын их хувь тавилан”, Дөрвөн улирал” шүлгүүд болон “Очирваань” найраглал зэрэг дорнын сэтгэлгээгээр үзвээс сав ертөнцийн учир зохирлын тухай шүлэг дууллууд юм. “Очирваань уулын цагаан үүл” шүлэгтээ: Очирваань уулын цагаан үүл Орчлонд намайг дагаж нүүдэг Мөнхийн ногоон арц нь хүртэл Мөр замыг минь хучиж ургадаг Очирваань уулын цагаан салхи Орчлонд намайг дагаж салхилдаг Алтан увьдаст хурмаст нь хүртэл Амгалан тавиланг минь адислаж байдаг... хэмээн шүлэглэсэн бий. Энд дурдагдаж буй Очирваань уул гэдэг бол Отгонтэнгэр уул бөгөөд уг уулын эзэн савдагтай холбон ийн хэлсэн аж .Ертөнцийн гуравт Тагт ургасан арц ногоон гэж байдаг ба ер нь ногоон өнгө бол өвс ногоон гэдгээс үүсэлтэй ургаж төлжихийн бэлэгдэлт санаа учир ийн дүрслэгджээ. Мөн ийнхүү сав ертөнцийг шүлэглэхийн зэрэгцээгээр хүний амьдралын жам ёс, эргэж буцахын учир санах эгээрэхийн шалтаг шалтгаан хийгээд хайрлах хайрлуулахын ухаарал дүрслэгдэх. Тэдгээрийг нь “Алга урвахын шүлэг”, “Харсаар байтал” , “Гуниг” , “Гөлгөнд зориулсан шүлэг” , “Харсаар байтал”, “Сарны туяагаар бичсэн тэмдэглэл” , “Санаж явсан чамтай” , “Өвлийн аяз” , “Тунгалагийн тухай шүлэг”, “Дорнын хөх тэнгэр”, “Дорно”, “Цастын аяз”, “Шаргал аяз”, “Тэнгэрийн бүсгүй” зэрэг мөн л олон бүтээлүүдээс нь үзэж болох ба эдгээр нь мөнөөхөн дорнын сэтгэлгээгээр үзвэл шим ертөнцийн учир зохирлын тухай шүлэг дууллууд гэлтэй. Ц. Бавуудоржийн энэхүү дорно дахины мэт уламжлалыг нарийн анзаарвал ардын аман зохиолын ба сонгодог бичгийн зохиолын түүний дотор туульслаг өнгө аяс нэлээд тодорхой туссан байх нь мэдэгдэнэ. Ц. Бавуудоржийн яруу найргийн туульслаг уянгыг тодруулбал шим ертөнц, түүний дотор хүн мөн түүний дотор эмэгтэй хүний тухай “Тэнгэрийн бүсгүй” гэх дуу болсон нэгэн шүлэг бий. Уг шүлэгт: Гэр дүүрэн гэгээ татуулсан Гэргий зандан амраг чи минь дээ Гишгэсэн газартаа цэцэг ургуулсан Гэзэгтэй зандан тэнгэрийн бүсгүй еэ Замиланг гийтэл мишээл цацруулсан Завилсан зандан амраг чи минь дээ Энгэр цээжиндээ хүүгээ эрхлүүлсэн Ижий зандан тэнгэрийн бүсгүй еэ Бөртэ сарыг дуултал уяраасан Бүүвэй зандан хонгор чи минь дээ Эсгэсэн торгондоо уянга дуслуулсан Ивээл зандан тэнгэрийн бүсгүй еэ гэж шүлэглээд ...Нар саранд сөгдөж гуйсан юм Нандин учрал байлгүй дээ Аргагүй ээ. .. Тэнгэрийн бүсгүй чи минь, чи минь дээ гэсэн дахилт бадгийг хэрэглэсэн байна. Энэ шүлгийн эхний бадгийн 1, 3-р мөрүүд “Гэр дүүрэн гэгээ татуулсан...Гишгэсэн газартаа цэцэг ургуулсан...,” гэдэг болон 2-р бадгийн эхний мөр болох “Замиланг гийтэл мишээл цацруулсан...” гэдэг мөрүүд бол туульсын шууд уламжлалтай дүр, дүрслэл мөн болно. Монгол ардын баатарлаг туульст баатар сайн эрийн “Задраад одсон зах найман товчийг нь шигтгээд өгдөг заяаны зандан дагина” гэж дүрслэгдэх бөгөөд уг хатад дагинасын царайг үзвэл: ...Цуснаас улаан хацартай Цаснаас цагаан царайтай Гэр нэвт гэрэлтэй Гэгээн цагаан царайтай Гишүүний улаан хацартай Туурга нэвт туяатай Тунгалаг ягаан хацартай \Тунамал ягаан хацартай\ \Эрийн сайн хан Харангуй\ гэж дүрслэн өнгө нигуурын сайхныг гэрлийн үүтгэл гэгээн цагаан өнгөөр дүрсэлсэн байдаг болохыг нь доктор Г. Нандинбилиг судлан тогтоосон буй. Энэхүү гэгээн цагаан өнгө бэлгэдлийн дүрслэл нь мөнөөхөн шүлгийн “Гэр дүүрэн гэгээ татуулсан” гэдэг эхний мөрийн уламжлалын тал болно. “Гишгэсэн газартаа цэцэг ургуулсан” гэдэг мөр нь мөн л туульсын: ...Нахис хотос гэшхэлхэн Нара ногоо ургуулхан Хотос нахис гэшгэлхэн Хони хурга мааруулхан...\Абай Гэсэр Хүбүүн\ гэж байдагтай тохирох ба явсан, гишгэсэн газраас нь цэцэг ногоо дэлгэрэн ургадаг тухай дүрслэл юм. “Замлинг гийтэл мишээл цацруулсан” гэдэг нь туульст: ...Наашаа харахад нь Наад далайн жараахай тоологдом Цаашаа харахад нь Цаад далайн жараахай тоологдом...\Жангар\ гэдэг дүрслэлийн уламжлал нөгөө болой. Мөн түүнчлэн: ...Бөртэ сарыг дуултал уяраасан Бүүвэй зандан хонгор чи минь дээ гэсэн нь туульсын хатад бүсгүйчүүдийн дуу хоолойн сайхныг магтсантай дүйх юм. Тухайлбал “ Жангар” –ын туулийн “Арван зургаатай Агай Шавдалыг ерэн нэгэн чавхдастай ендэр мөнгөн хуураа аваад татахлаар: Хулсан дунд өндгөлсөн Хунгийн дуу гараад Нууран дунд өндгөлсөн Нугасны дуу гараад Арван хоёр аясаар хангинаад гарав...” гэх зэргээр үзүүлсэн буй. Эндээс хамгийн зохирол сонсголонтой уянгат аялгууг арван хоёр аяст, арван гурван айзамд гэх мэтээр хэлдэгтэй нэг талаар таарч байгаагаас гадна, үрт амьтны үр зулзагаа хайрлан энхрийлэх дууг зориуд жишээлэн авсан нь өгүүлэн буй шүлгийн “Бүүвэй зандан” гэдэг үгэнд очиж тохирох ба хүний үр хүүхдээ аливаа хар муу юмнаас “Бүү ай” гэсэн буюу “Бүүвэй” гэдэг сунжралт үгийн бэлгэдэлт санаа энд давхцаж байна. Басхүү шүлгийн өмнөх бадгийн: ...Энгэр цээжиндээ хүүгээ эрхлүүлсэн Ижий зандан тэнгэрийн бүсгүй еэ...гэсэн мөрүүд нь мөнөөхөн үрт амьтны үр зулзагын тухай дүрслэлтэй холбогдох Дөрвөдийн “Хашин цагаан хаан” туульст: Баруун талын минжин цагаан мээмээ хөхөөд Баруун оочоо татан Баруун тийшээ харж инээгээд Зүүн талын минжин цагаан мээмээ хөхөөд Зүүн оочоо татан Зүүн тийшээ харж инээгээд...гэж байдагт тулан үр хүүхдээ эрхлүүлэн суугаа ээжийн амар амгалангийн дүр дүрслэлтэй уламжлал нэг байна. ...Эсгэсэн торгондоо уянга дуслуулсан Ивээл зандан тэнгэрийн бүсгүй еэ....гэсэн мөрүүд шүлэгт байгаа ба туульсын “Задраад одсон зах найман товчийг шигтгээд өгдөг заяаны зандан дагина...болон Өврийнхөө гэрэлд Үйл үртсээ хийлгэдэг...гэх буюу Жангарын туульст Замбал хааны Зандан гэрэл дагиныг: ...Ерэн есөн торгоны захыг ижилсүүлж нийлүүлж суугаа нь харагдлаа...”зэргээр дүрсэлсэн буйтай тохирч байх аж. “Завилсан зандан, Ивээл зандан” хэмээн заасан нь харьцангуй сүүлхэн үеийн уламжлал буюу Бурханы шашинд байдагчлан Дарь эх бурхадын хөрөг дүрслэл хийгээд, жил усны ивээл ээнэгшлийг хэлсэн хэрэг. Туульсын хатад, дагинас тэнгэрийн гаралтай байдгаар дүрслэгдсэн нь нэн түгээмэл бөгөөд Монголын нууц товчоонд “Дээр тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ чоно гэргий Гуа Маралын хамт...” гэх мэтээр өгүүлдэгтэй мөн шүлгийн “Тэнгэрийн бүсгүй” гэсэн нэр таарах бүлгээ. Иймд энэ шүлэг бүхэлдээ туульсын уламжлал, дүр дүрслэл бүхий бүтээл болох нь харагдаж байна. Энэ мэтийн баримтууд нь түүний шүлгүүдийн туульсын уламжлал, дорно дахины дүр дүрслэгээтэй “Тэнгэрийн бүсгүй” шүлгийн ерөнхий дүрслэл нь дорно дахины таван мэдрэхүйн үүднээс дүрслэх уламжлалтай мөн холбогдоно. Тодруулбал харагдах өнгөний сайхныг “гэр дүүрэн гэгээ татуулсан” гэх мэтээр, сонстох дууны сайхныг “Бөртэ сарыг дуултал уяраасан, Бүүвэй зандан...” гэж хүрэлцэх гарын уран хийгээд сайхныг “Эсгэсэн торгондоо уянга дуслуулсан” гэж тус тус дүрсэлжээ. Энд амтлах ба үнэрлэх мэдрэхүйн дүрслэл дутуу байгаа нь яруу найрагч угаасаа таван мэдрэхүйн үүднээс шүлэглэх зорилго тавиагүй өөрийн мэдрэмж , архетипдаа хөтлөгдөн бичсэнтэй холбогдох ёстой . Ийн бүтээсэн нь уг шүлгийг, улмаар Ц.Бавуудорж найрагчийг дорнын уламжлалт арга барил, монголын уламжлалт туурвил зүйтэй холбон дүгнэхийн бас нэгэн үүтгэл шалтгаан болох буйзаа. Түүнчлэн тэрхүү тэнгэрийн бүсгүйтэй дүйцэх сайн эр бол мөн л тэнгэр язгуурт ба энэхэн замбативийг эзлэн төрсөн байдаг нь найрагчийн өөр нэгэн шүлгийн мөрүүдэд холбогдоно.Тодруулбал: ...Хүлэг дахин заяадаг цаст мөнхийн нутагсан Хүмүүн зандан биендээ хурмастын санааг санана ...гэсэн “Дорнын эгшиглэн яруу найраглалын цомирлиг” –ын Цастын аяз шүлэг юм. Шүлгийн “...хүлэг дахин заяадаг цаст мөнхийн нутагсан ...” гэдэг мөрийн туульсын уламжлалыг үзвэл хүлэг буюу морь гэдэг бол туульсын баатрын унаа төдийгүй хамгийн сайн зөвлөгч , туслагч нь байдаг ба хүлэг эзэн хоёр бие биеэ шинжин олдог. “Цуутын цагаагч гүү” зэрэг үлгэр,туульст хүлэг морь эзэн хүндээ “Чи миний эзэн мөн үү? Би уулыг тал болтол,талыг там болтол булгина, хэрэв ойчихгүй бол миний эзэн бол” гэх мэтээр хэлэх ба үнэхээр булгихад нь эс ойчиж хүлэг,хүн хоёр бие биедээ тэнцэн төгөлдөржиж байдаг.Мөн Жангарын туульд Араг улаан Хонгорын Оцол хөх халзан морийг л гэхэд эзэнтэйгээ ярьж буйгаад үзүүлнэ .Тухайлбал: ... Оцол хөх халзан нь Осол болсныг мэдээд Бодлоор хийсэн богочоо эвдээд Төмрөөр хийсэн тушаагаа тасдаад Хүрэл мөнгөн амгайгаа тас хазаад Хүрч ирээд хэлж байна: Ширхэгийн үр биш бил үү чи Шилтэй зандан хатнаас Гарсан биш бил үү чи гэх буюу ...Ганц хүнд дийлдэв гэх Гашуудалт муу нэрийг яана чи!...гэх мэтээр хэлж эзэн баатраа зоригжуулан ялалтанд хүргэдэг буй. Ийнхүү баатарлаг туульст эзэн хүлэг хоёрын зохирол, зохицлыг үзүүлэх нь нэн түгээмэл бөгөөд дээрх шүлэгт энэ л уламжлал дүрслэгдсэн аж. Түүнчлэн “...цаст мөнхийн нутагсан” гэдэг бол Цастын орон буюу Энэтхэг, Балба, Төвдийн нутаг бус найрагчийн төрж, өссөн Отгонтэнгэр уулын дүрслэл бөгөөд ардын баатарлаг туульсынг хайлахын өмнө Алтай, Хангай хоёрыг магтан хайлаад дараа нь туульсаа хайлах уламжлал ч байдаг. Туульст баатрынхаа нутаг орныг: ...Үхэлгүй мөнхийн оронтой Үргэлжид хорин таван насны дүрээр байдаг... гэх буюу ...Өл манхан Цагаан уул нь Өндөр хөх тэнгэрийн түшиг болоод Өглөө гарах нарны дор Манхайгаад байдаг аж...\Жангар\ гэх мэтээр хэлдэгтэй мөнөөхөн цаст мөнхийн нутаг гэдэг дүрслэл холбогдох боломжтой. Шүлгийн дараагийн мөр болох, “...Хүмүүн зандан биендээ хурмастын санааг санана...” гэхэд дурдагдаж буй зандан гэдэг үг нь самгарди хэлний цандана буюу анхилам үнэрт, улаан хүрэн өнгөтэй модны нэр. Харин баатарлаг туульст үг нэрийг улаан хүрэн өнгөөр нь шилжүүлэн хэрэглэдэг бололтой. Жангарт: ...Заг мод түлээд Зандан гэдэг цайгаа чанаад... гэх буюу хүний царай төрхийн хувьд бол “Замбал хааны Зандан гэрэл дагина” гэх буюу “задраад одсон зах найман товчийг шигтгээд өгдөг заяаны зандан дагина” гэх мэтээр дүрслэгддэг. Эдгээрт байгаа зандан гэдэг нь гэгээн улаан өнгө бөгөөд сайхны бэлэгдэлт утга заадаг нь Ц. Бавуудоржийн шүлгүүдэд уламжлан нэлээд давтагдсан байна. Иймэрхүү дүрслэл нь дээрх “Тэнгэрийн бүсгүй”-тэй тэнцэх эрийн дүр дүрслэл болж байгаа ба чухам ийм хурмастын санааг санаж гүйцэлдүүлэх туульсын баатрын дүр нь Хурмаст тэнгэр өөрийн хүү Гэсэрийг санаагаа гүйцээхээр газарт зориудаар буулган ирүүлдэг тухай өгүүлэмжид очиж холбогдох юм. “Цастын аяз” шүлгийн “...Хурмастын санаа..” гэдэг дүрслэлээр найрагч яруу найргийн онгод сэрэхүй хийгээд тэнгэрлэг оршихуйн тухай өгүүлсэн бололтой. Энэ шүлгийн дараагийн: ...Билэг дахин төрдөг цаст мөнхийн нутагсан Билгүүн зандан биендээ хурмастын санааг санана...гэсэн мөрүүдээс тодорно. Ийнхүү шүлгийн уламжлалыг нарийвчлан үзвэл баатарлаг туульсын болон Дорно дахины уламжлал нэлээд хэмжээгээр анзаарагдаж байна. Тэгэхээр Ц. Бавуудорж дорно дахины дүрслэлийн уламжлалт хэлбэр дүрслэл түүний дотор монгол ардын аман зохиолын туульслаг уламжлалыг уянгаар баяжуулан хөгжүүлж буй яруу найрагч юм. Ц. Бавуудоржийн яруу найргаас ихэд алдаршсан бас нэгэн бүтээл нь “Монголын их амар амгалан” гэдэг шүлэг. Монголын шинэ үеийн яруу найргийн түүхэнд төрсөн авьяастнууд бүгд л эх болсон монгол нутгийнхаа тухай өөр өөрсдийнхөөрөө дуулсан байдаг. Нийтлэг хандлагад уг бүтээл нь нийцэж байдаг ба өөрөөр хэлбэл Д. Нацагдоржийн “Миний нутаг” , Б. Явуухулангийн “Би хаана төрөө вэ” , Б. Лхагвасүрэнгийн “Боржигоны бор тал”, Д.Нямсүрэнгийн “Дөрвөн цаг” мэтийн шүлгүүдтэй агаар нэг бүтээл бол энэхүү “Монголын их амар амгалан” гэх шүлэг юм. Шүлгийн уламжлалын талд монгол ардын магтаалын уламжлалт хэлбэр болох уран тоочилт, давталтын өнгө аяс анзаарагдана. Тодруулбал: Мордож буй улаан дээлтэй өвгөн Монголын их амар амгалан Морины хөлөөс чөдөр уйдаж Шөнийн талд гуних Монголын их амар амгалан Модон тэрэгний хөх дугуй Шинэ өвсний солонго гишгэх Монголын их амар амгалан... гэж шүлэглэдэг. Тоочилт нь <өвгөн, чөдөр, тэрэгний дугуй болон цааш сар, өвс ногоо, үүлс, шарласан хуудас, гэр дүүрэн хүүхэд, унтаж буй адуу, дуулж буй эр хүн...> гэх зэргээр үргэжлэх бөгөөд харин давталт нь <Монголын их амар амгалан> гэсэн нэг мөр юм. Уг мөр нь 71 мөр бүхий уг шүлгийн туршид 28 удаа давтагдсан ба үндсэндээ шүлгийн тал хувийг бүрдүүлнэ. Энэхүү тоочилт давталтын харьцаагаар хэсгээс бүхэлд шилжүүлэх дорнын давталтын харьцаагаар хэсгээс бүхэлд шилжүүлэх дорнын сэтгэлгээний онцлог тодрох ба өөрөөр хэлбэл: ...Эрдэнийн сормуусаа униарт дүрж Адуу унтах Монголын их амар амгалан...гэсэн дүрслэлээс үзвэл нэг адуу унтаж байгаа гэдэг нь тухайн нэгж хэсгийн амар амгалан бөгөөд үүн дээр үндэслэн нийт монголын амар амгалан болохыг бүхэлчлэн\томсгон\ үзүүлсэн нь дорно дахины хэсгээс бүхэлд шилжүүлэн үзэх сэтгэлгээний илрэл. Энэхүү дүрслэлийн логик нь бүх л шүлгийн туршид хадгалагджээ. Нэг шүлгийн тэн хагас нь нэг л мөрийг давтсан бүтэцтэй байхад ер уйтгартай санагдахгүй байгаа нь энэхүү хэсэг бүхлийн харьцаанд л байгаа юм. Найрагч хэсэгчилсэн дүрслэлүүдээ бүтээхдээ нийт монголыг төлөөлж чадахуйц оновчтой тоочилтуудыг сонгон авсан нь шүлгийг сонирхолтой болгож ба шүлгийн сүүл рүү дүгнэлтийн шинжтэй мөрүүд орсноор уг бүтээлийн тогтолцоот шинжийг тодруулна. Тухайлбал: ...Богд шиг миний залбирсан Наран саран Тэнгэрийн их амар амгалан Болор биеийг минь нууцлах газар шороо Дорнын их амар амгалан...гэсэн мөрүүд нь нийт ертөнцийн буюу газар тэнгэрийн дайдын амар амгалангийн дуулал болон сонстож буй бол сүүлийн: ... Дэрлээд нойрсох миний хатан өвөр Монголын их амар амгалан Дэргэдээ дуудаж толгойгоо түшүүлэх Миний хаан үр Монголын их амар амгалан” гэсэн нь дорнын нүүдэлч монгол эр хүний, хүний дайтай амьдарч хүн шиг буцахыг сануулна. Логик дарааллын хувьд нийт ертөнц, дорнын амар амгалан буюу тэнгэр, газрын амар амгалан нь монголын амар амгалангийнхаа дараа орох учиртай мэт санагдаж болох ч шүлэгт байгаагаар дарааллыг тогтоосноор монголоо өргөмжилсөн агуулга тодорч байна. Харьцуулвал: Д. Нацагдорж “Миний нутаг”-таа “...Хөх монголын цагт хүчирхэг болсон орон...” гэж Б. Явуухулан “Би хаана төрөө вэ”-дээ “...Хөрст алтан дэлхийн үрчлээт магнай...” гэж Б. Лхагвасүрэн “Боржигоны бор тал”-даа “дэлхийн төв...”гэж бахархан тэмдэглэсэн монголын тухай санааг мөр бадгийн байрлалаар ийнхүү тодотгожээ. Энэхүү дэлхийн төв болсон их монгол нутгийнхаа эзэн болсон бахархалт хувь заяагаа илэрхийлэхдээ Д. Нацагдорж “Энэ бол миний төрсөн нутаг...”гэж, Б. Явуухулан “...эзэгнэнхэн төрлөө, би” гэж хэлсэн бол Ц. Бавуудорж “...миний залбирсан миний хатан өвөр, миний хаан үр” гэж хэлэн нээсэн байна. Ер нь эдгээр эх орны уянгын дуулал болсон шүлгүүдэд уламжлалын холбоонууд бий. Их Нацагдорж “Миний нутаг” шүлэгтээ тоочилт хэрэглэхдээ “нуруунууд, уулнууд, уснууд, говиуд...” гэх мэтээр өргөн дэлгэрээр нь хэлсэн ба Б. Явуухулан “Би хаана төрөө вэ” шүлэгтээ олон тооны нөхцөл хэрэглээгүй боловч мөн л “хөх манхан тэнгэр, цаст цагаан уул, онгон цэнхэр тал...” гэж ерөнхий тоочилт хийсэн. Б. Лхагвасүрэн “Боржигоны бор тал”-даа “...алсын намхан уулсын орой, хөх галын ирт улаан дөл, туулсан зуунуудын сургамж...” гэх зэргээр бас л ерөнхий тоочилт хэрэглэсэн байдаг. Харин Ц. Бавуудорж “Монголын их амар амгалан” шүлэгтээ “мордож буй өвгөн, шөнийн талд гуних чөдөр, солонго гишгэх хөх дугуй, дуулж буй эр хүн, гучин гуравтай харчуул...” гэх мэтээр харьцангуй жижиг тоочилт буюу нэг агшны тоочилтууд хэрэглэсэн нь ялгарал болох юм. Мөн давталтын хувьд Д. Нацагдорж “Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон” гэсэн мөрийг бадаг бүрийн ард дагуулж, Б. Явуухулан “...эзэгнэнхэн төрлөө би” гэдэг мөрийг мөр бүрийн эцэст дагуулаад мөнхүү мөрөөрөө хашиж, Б. Лхагвасүрэн “Намайг..... болгосон” гэдэг үгсийг дунд нь солигдолтойгоор найруулж шүлэг дотор хоёр мөр алгасан давтсан, Д. Нямсүрэн “Дөрвөн цаг”-таа “...сайхан” гэдэг үгийг мөр бүрийн эцэст давтсан байгаа бол Бавуудорж “Монголын их амар амгалан” гэдэг бүтэн мөрийг мөр бүрийн дараа давтсан онцлогтой байна. Ингэж олонтаа давтан монголын амар амгаланг зарлахын зэрэгцээ дээр хөх тэнгэр, доор бор газрыг оруулан хэлж сав, шим ертөнц хийгээд газар тэнгэрийн дайдын амар амгаланг тунхагласан билээ. Амар амгалангийн дууч Цогдоржийн Бавуудоржийн бүтээсэн амар амгалангийн их дайдад <хүрэл чоно ульж, адуу янцгааж, том цагаан заан өнгөрч, эр хүн ятгатай дуулж, хаврын өдрүүд сүрэглэн ирэх үзэгдэж, үзэсгэлэн гоогийн цаана өвс ганхаж, Тажмахалын нулимсанд бийрээ дүрэх найрагчийн дүр сүүмийж, сэтгэлийн тооноор уулс гэрэлтээд, болор сүмийн оройд бодь гөрөөс дуулан, дорнын зүүд дуралзан байхын дор аавынхаа толгойг түшин үдэх амраг хүү> харагднам заа. Дараа нь уу? Дараа нь Цаст Отгонтэнгэр хайрхан дүнхийсээр л байхын цаг дор Цогдоржийн Бавуудоржийн шүлгүүд дуурссаар л байх буй.
